Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

gewelddadige consequenties. De bewust gekozen distantie van hervormde kloosters, hun
nadruk op onafhankelijkheid van wereldlijke inmenging en het ‘terugbrengen’ in geestelijke
handen van kerkelijke rechten en bezittingen zouden hebben geleid tot vijandigheid en een
sociaal uiteengroeien van kloosterlingen en leken. 6 Anderen leggen juist de nadruk op de groeiende
convergentie van de religieuze idealen van monniken, kanunniken en nonnen enerzijds en
aristocratische leken anderzijds, waarbij de laatsten monastieke idealen van conversio en
wereldverzaking zouden hebben omarmd. 7 Ik neig ertoe het laatste als richtinggevend te
beschouwen in de manier waarop religieuzen en leken hun transacties inrichtten zoals die werden
opgetekend in oorkonden, waarbij ik me ervan bewust ben dat oorkonden, meer dan verhalende
bronnen, eerder een gewenste vreedzame situatie weergeven dan een reële. Niettemin
acht ik de religieuze wensen van leken werkelijk aanwezig en ben ik geneigd hun handelen in
transacties als minstens voor een deel religieus geïnspireerd te beschouwen.
Volgens Charles de Miramon ging voor leken het belang van de vriendschappelijke
band tussen leken-schenkers en kloosterlingen ver uit boven het belang dat de eersten zouden
hebben gehecht aan memoria: deze band werd gecreëerd en bestendigd door schenkingen, en
materiële tegengaven en liturgische diensten waren er slechts een ondergeschikt aspect van. 8
Michel Lauwers stelt daarentegen dat het smeden van een vriendschapsband tussen monniken
en lekenheren, zoals onderhouden door geschenkenuitwisseling, niet uitsluit dat een even groot
belang werd gehecht aan regelingen inzake dodengedachtenis. 9 Hij waarschuwt voor het overschatten
van de ‘sociologische’ betekenis van giften ten behoeve van dodengedachtenis en voor
het onderschatten van de rol die religie speelde in sociale relaties. Daarbij stelt hij zich wel de
vraag in welke mate mensen uit geloof het memoria-’systeem’ omarmden. 10 Hij constateert
niettemin dat het bestaan hiervan werd verzekerd door kerkelijke instellingen en werd ondersteund
door de aristocratie.
Verschillende onderzoekers hebben geprobeerd de mate van lekeninbreng in dit memoria-’systeem’
vast te stellen en sommige namen daarbij een uiterst sceptische positie in door te
stellen dat we eigenlijk niks kunnen zeggen over religieuze praktijken van leken. 11 Anderen
hebben geprobeerd door de analyse van grote aantallen oorkonden na te gaan in welke mate
6
Zie bijvoorbeeld Florian Mazel, ‘Amitié et rupture de l’amitié. Moines et grands laïcs provençaux au temps de
la crise grégorienne (milieu XI e – milieu XII e siècle), Revue historique, 307 (2005), pp. 53-95; Steven
Vanderputten, ‘Monks, Knights, and the Enactment of Competing Social Realities in Eleventh and Early Twelfth-
Century Flanders’, Speculum, 84 (2009), pp. 582-612.
7
Zie bijvoorbeeld Charles de Miramon, ‘Embrasser l’état monastique à l’âge adulte (1050-1200). Étude sur la
conversion tardive’, Annales. Histoire, Sciences Sociales, 54 (1999), pp. 825-49; en de diverse studies van Michel
Lauwers, zoals zijn boek La mémoire des ancêtres, le souci des morts. Morts, rites et société au moyen âge
(diocèse de Liège, XI e -XIII e siècles), Théologie historique, 103 (Paris: Beauchesne, 1997) en Guerriers et moines.
Conversion et sainteté aristocratiques dans l’Occident médiéval (IX e -XII e siècle), ed. Michel Lauwers, Collection
d’études médiévales, 4 (Antibes: Éditions APDCA, 2002).
8
De Miramon, ‘Embrasser l’état monastique’, pp. 836-37: ‘Il faut donc rétablir la primauté de ce lien d’amitié à
l’encontre d’une interprétation purement fonctionelle du don pieux au monastère’.
9
Michel Lauwers, ‘Memoria. A propos d’un objet d’histoire en Allemagne’, in Les tendances actuelles de
l’histoire du Moyen Âge en France et en Allemagne. Actes des colloques de Sèvres (1997) et Göttingen (1998), ed.
Jean-Claude Schmitt en Otto Gerhard Oexle, Publications de la Sorbonne: série Histoire ancienne et médiévale,
66 (Paris: Publications de la Sorbonne, 2002), pp. 105-26 (pp. 115-16 noot 44).
10
Lauwers, ‘Memoria’, pp. 118-19.
11
Bijvoorbeeld Henk B. Teunis, ‘Religie en samenleving in de middeleeuwen – nieuwe perspectieven?’,
Theoretische Geschiedenis, 23 (1996), pp. 114-18 (p. 118). Zie het commentaar van Truus van Bueren, ‘Care for
the Here and the Hereafter: a Multitude of Possibilities’, in Care for the Here and the Hereafter: Memoria, Art
and Ritual in the Middle Ages, ed. Truus van Bueren met Andrea van Leerdam (Turnhout: Brepols, 2005), pp. 13-
34 (pp. 14-15).
39