Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

levenswandel die eindigde in een geur van heiligheid ook kon worden bereikt via de nauw -
gezette navolging van de leefregel en de intense beoefening van de christelijke deugden.
Het enige bovennatuurlijke verschijnsel in de Planctus is een visioen dat een niet bij naam
genoemde lekenbroeder zou gehad hebben na Jans overlijden. Deze lekebroeder zou dit
visioen opgebiecht hebben aan ‘de prior’, die evenmin bij naam genoemd wordt, maar die in
die periode niemand anders dan Jan van Ruusbroec kan geweest zijn. Het visioen was een
verschijning van de overleden Jan Spieghel in de kerk, omringd door licht en twee engelen.
Dezelfde lekenbroeder verklaarde ook met zekerheid Jan gezien te hebben tijdens diens eigen
uitvaartdienst. Jans verschijning zou tussen de diakens gestaan hebben met een afgewend
gezicht. Onmiddellijk na deze beschrijving van het visioen richt Jordaens zich tot Jan
en vraagt: ‘Wat zeg je over de interpretatie van deze dingen, dierbare broeder? Ben je van
mening dat ze moeten afgezworen worden als leugens?’ Jordaens toont zich dus kritisch
tegenover bovennatuurlijke verschijnselen, zelfs wanneer deze betrekking hebben op de door
hem bewonderde Jan Spieghel. Uiteindelijk komt Jordaens tot de conclusie dat Jans leven niet
in tegenspraak is met deze verschijnselen, waarmee hij zich ver houdt van hun waarheids -
gehalte. De Planctus eindigt met een hoopvolle bespiegeling over Jans verblijf bij God.
Het gegeven dat de Planctus afwijkt van enkele gangbare hagiografische gewoonten –
zoals het ontbreken van mirakelen – doet vragen rijzen omtrent de bedoeling van Jordaens’
werk. Vermoedelijk was het niet bedoeld als een persoonlijke uiting van rouwbeklag bij
het overlijden van een dierbare vriend, maar hebben we te maken met een moraliserend
exemplaristisch werk dat de deugden van een voorbeeldige kanunnik in hagiografische vorm
beklemtoonde. De rationeel gestructureerde opbouw van de tekst en de vele mooie stilistische
wendingen doen vermoeden dat Jordaens zijn grieven op beredeneerde wijze neerschreef,
mogelijk zelfs in navolging van een onbekend model. Deze gestileerdheid van de Planctus doet
evenwel geen afbreuk aan het reële verdriet dat Jordaens ongetwijfeld zal hebben gevoeld bij
het ontijdige overlijden van zijn vriend en studiegenoot.
Het argument dat de Planctus opgesteld werd om de oorspronkelijke spiritualiteit van
de Groenendalers te bewaren, gaat in dit geval moeilijk op omdat de gemeenschap nog maar
veertien jaar oud was. Bovendien gold het prioraat van Jan van Ruusbroec, waaronder Jan
Spieghel overleed, als een bloeiperiode en dus geenszins als een periode van spirituele
neergang . Tenslotte, indien het Jordaens echt te doen was om de deugden van Jan Spieghel als
model te stellen voor medebroeders, kan men zich afvragen of hij wel de juiste ‘verpakking’
gekozen heeft (een lamentatie).
Men kan dus niet zomaar poneren dat Jordaens de bij de Moderne Devoten gebruikelijke
‘stichtersviten’ navolgde om de nagedachtenis aan zijn vriend te bewaren. Jan Spieghel was
immers geen ‘stichter’, noch een belangrijke figuur binnen de Moderne Devotie. Bovendien
kende men in de Zuidelijke Nederlanden rond 1358 nog niet de traditie van het op schrift
stellen van de levens van medebroeders of -zusters. In dit opzicht staat Jordaens’ Planctus op
zichzelf en kan het werk niet in een bestaande traditie ingepast worden. Wellicht gaf dit aan
Jordaens ook de vrijheid om Jans leven te verwoorden in een zelfgekozen vorm.
Dat de Planctus de aanzet voor een zaligverklaring wil geven, lijkt ook weinig
waarschijnlijk , louter door de vertelstijl, de titel van het werk en het gebrek aan boven -
natuurlijke verschijnselen. Het ontbreken van een oproep tot navolging van de deugden van
Jan Spieghel – zoals eerder gebruikelijk is in de viten-literatuur van de Moderne Devoten –
doet twijfelen aan de mogelijke moraliserende functie van de Planctus, al hoeft de
aansporing tot navolging uiteraard niet expliciet uitgedrukt te worden in een stichtelijk werk.
De exemplarische bedoeling kan immers gewoon schuilgaan achter de opsomming van de
deugden .
De Klaagzang over het overlijden van Jan Spieghel uit Groenendaal is een memoria-tekst die
113