Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

door Dykmans uitgegeven obituarium van Groenendaal wordt de Planctus aan Willem
Jordaens toegeschreven. Op 21 september, de sterfdag van Jan Spieghel, is in het obituarium
de volgende nota te lezen: ‘In het jaar 1358 overleed broeder Jan van Kuregem, diaken. Diens
leven vol deugden werd door broeder Willem Jordaens kort beschreven op geëlaboreerde wijze,
maar niettemin waarachtig.’ 6
Over het subject van de Planctus, Johannes de Speculo of Jan Spieghel, is niet zoveel
bekend. Hij werd in 1334 net als Jordaens geboren te Brussel en was na zijn intrede in
Groenendaal op 21 juli 1352 zes jaar kanunnik in de priorij. Kort na 1358 zou hij de priesterwijding
ontvangen hebben, maar zoals vermeld, overleed hij op 21 september 1358 op 24-jarige
leeftijd. Uit de Planctus valt af te leiden dat Jan handschriften illumineerde die zijn mede -
broeders gekopieerd hadden. Vermoedelijk is hij dus de oudst bekende illuminator van
Groenendaal. Aangezien Jan Spieghel intrad in 1352 en Willem Jordaens wellicht iets later,
kregen beide ongeveer terzelfdertijd hun opleiding in Groenendaal onder leiding van de
novicenmeester Reynier van den Daele (de Valle), oud-deken van Breda. 7 Hun gezamelijke
opleiding in Groenendaal kan een reden geweest zijn waarom het onverwachte heengaan van
Jan Willem Jordaens zeer sterk getroffen heeft. Misschien schreef hij daarom, wellicht kort na
dit gebeuren, de hagiografisch getinte Klaagzang. Luc Indestege wijst er immers op dat de
gemeenschap van Groenendaal in 1358 nog heel klein was en pas veertien jaar bestond.
Opvallend in dit werk is de grote betrokkenheid tussen de auteur van de Planctus, Willem
Jordaens, en de toegesprokene, Jan Spieghel. De vertelstijl verraadt dit direct: Willem Jordaens
richt zich niet tot een denkbeeldige lezer, maar rechtstreeks tot de overledene. Hij schrijft
ook in de eerste persoon enkelvoud, wat een sfeer van intimiteit schept. Jordaens schuwt niet
om eigen ervaringen en deze van andere nauw betrokken getuigen te vermelden, zodat de
innigheid gemaximaliseerd wordt en de lezer in feite een buitenstaander blijft. Dit versterkt
het vermoeden dat de Planctus kort na Jans overlijden in 1358 geschreven werd. Maar
tegelijk moeten we ons hoeden voor het gevaar ons te laten meeslepen door de ontroerende
beschrijvingen van Jans korte maar voorbeeldige leven. Hoewel het een emotioneel beladen
lamentatie lijkt, zijn er aanwijzingen dat het om een retorisch geconstrueerde stijloefening gaat,
met een aantal allegorische verwijzingen erin.
De Planctus is moeilijk onder te brengen in een bepaald literair genre. Te oordelen naar de
titel is het een klaagzang of lamentatio, maar opvallend is dat de titel het woord planctus bevat
in plaats van het wijder verspreide lamentatio. De benaming planctus wordt doorgaans gebruikt
om een muzikale klaagzang mee aan te duiden (vb. de Planctus Mariae), of een strofische
elegie (vb. de Planctus de obitu Karoli). 8 Enig speurwerk leverde geen enkel werk op dat de
titel Planctus draagt én waarvan het tekstcorpus volledig in proza geschreven werd. 9 Het woord
6
‘A.D. M.ccc.lviij. obiit fr. Johannes de Cureghem, dyaconus. Hujus vitam virtutibus plenam fr. Wilhelmus
Jordani curioso stilo, neque minus veraci, compendioseque depinxit.’, zie Marc Dykmans, Obituaire du
monastère de Groenendael dans la Forêt de Soignes, Académie Royale de Belgique. Commission Royale
d’Histoire. Publications in 8, 51 (Brussel: Palais des Académies, 1940), p. 259. Johnson merkt terecht op dat een
stylus curiosus beschouwd werd als een nastrevenswaardig iets door zowel de klassieke als de middeleeuwse
auteurs. Het had dus geenszins een pejoratieve bijklank, zoals Paul O’Sheridan meende, zie Wilhelm Jordaens’s
Avellana: A Fourteenth-Century Virtue-Vice Debate, ed. Lawrence Joseph Johnson, Speculum Anniversary
Monographs, 9 (Cambridge Mass.: Medieval Academy of America, 1985), p. 2 en Paul O’Sheridan, ‘Un ouvrage
latin de Ruysbroeck’, Studia Catholica, 5 (1928), p. 18.
7
Albert Ampe, ‘Willems Jordaens in nieuw perspectief’, Ons Geestelijk Erf, 40 (1966), pp. 133-66.
8
Planctus de obitu Karoli, Ernst Dümmler ed., Monumenta Germaniae Historica, Poetae Latini Aevi Carolini, 1
(Berlijn, 1881), pp. 433-36.
9
De De planctu naturae van Alanus van Rijsel is zowel in proza als versvorm geschreven. Net als Jordaens
schreef Alanus van Rijsel ook een werk over deugden en ondeugden: De virtutibus et vitiis et donis Spiritus Sancti.
Johnson constateerde dat er sterke overeenkomsten zijn inzake het deugdenschema in de De virtutibus et vitiis et
108