Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Een kleine zestig jaar na de oprichting van het klooster Bethanië was er in 1486 een
kennelijke behoefte ontstaan om het verleden op te tekenen en zo te bewaren. Dit was niet
alleen gewenst, maar ook noodzakelijk, want:
die voorleden dinghen waeren veel ende seer verduystert overmidts lanckheyt der tyt
eermen begonste ende dat veel persoonen waeren gestorven. 22
Binnen een besloten gemeenschap als Bethanië speelde de mondelinge overlevering een
belangrijke rol in de collectieve herinnering. Anne Bollmann spreekt in dit verband over de rol
van het convent als communicatieruimte. Het mondeling doorgeven van gebeurtenissen en
belevenissen versterkte niet alleen het groepsgevoel, maar maakte de zusters tegelijkertijd
bewust van hun collectieve identiteit. 23 Met het overlijden van de eerste zusters dreigde het
vermogen om individuele feiten op te halen, verloren te gaan. Volgens de Duitse egyptoloog
en cultuurhistoricus Jan Assmann treedt dit verschijnsel op als er na drie generaties een
discontinuïteit ontstaat in de mondelinge cultuuroverdracht als gevolg van het overlijden van
de oudste groepsleden. 24 Door de geschiedenis van de groep op schrift te stellen, was het
mogelijk dat toekomstige generaties kennis konden nemen van het verleden.
De kroniek van Bethanië kent een annalistische structuur waarin per jaar volgens een vaste
volgorde de belangrijkste gebeurtenissen zijn opgetekend. Dit zijn op het eerste gezicht vooral
mededelingen van administratieve aard; allereerst staat er per jaar opgetekend onder wiens
commissariaat Bethanië viel. 25 In 1433 werd de prior van Rooklooster door het Generaal
Kapittel van Windesheim belast met de zielzorg (cura monialium) voor de zusters van Bethanië.
Voor de dagelijkse gang van zaken in de vrouwengemeenschap was de rector verantwoordelijk.
De rector werd aangesteld door de prior van het Rooklooster en was in de meeste gevallen ook
afkomstig uit dit klooster. In 1445 ging het commissariaat over van het Rooklooster naar
het Windesheimer mannenklooster Ten Troon bij Grobbendonk, omdat die van roodendale
[=Rooklooster] onwillich werden ende het viel hen te lastich dat utsetten haerder bruederen. 26
Daarna volgen dan de namen van de rector en de priorin. Ten slotte staan per jaar de nieuwe
inkledingen en professies vermeld, waarna er vermeld wordt wie er dat jaar zijn gestorven.
Van de overleden zuster wordt beschreven hoe lang zij inden religie hadde gheweest en de
hoeveelste dode zij was sinds de stichting van het klooster. De omgang met de dood heeft
hier een haast administratief karakter, waarbij de uniformiteit van de optekeningen de
overhand krijgt boven een persoonlijke levensschets van de overledene. Alleen wanneer er een
gewaardeerd lid van de gemeenschap die zich uit hoofde van haar functie verdienstelijk heeft
gemaakt voor het klooster, komt te overlijden volgt er een uitgebreidere levensbeschrijving.
Hierin ligt het accent vooral op de materiële verdiensten van de overledene.
21
Wybren Scheepsma, Deemoed en devotie. De koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften (Amsterdam:
Prometheus, 1997), p. 148.
22
Kroniek Bethanië, 1486.
23
Anne Bollmann, Frauenleben und Frauenliteratur in der Devotio moderna. Volkssprachige Schwesternbücher
in literarhistorischer Perspektive (Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 2004), pp. 223-28.
24
Jan Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen
(München: Fink, 1992), p. 50. Assmann noemt deze vorm van mondelinge herinnering ‘Generationsgedächtnis’.
Zie ook de bijdrage van Anne Bollmann in deze bundel.
25
Rudolphus Theodorus Maria van Dijk, De constituties der Windesheimse vrouwenkloosters voor 1559: bijdrage
tot de institutionele geschiedenis van het kapittel van Windesheim, 2 delen (Nijmegen: Katholieke Universiteit
Nijmegen. Centrum voor Middeleeuwse Studies, 1986), pp. 87-88.
26
Kroniek Bethanië, 1445.
161