Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

of van de pater van het klooster, mogelijk werd er uitgebreid overlegd. Schenkingspraktijken
konden complexe aangelegenheden zijn en ik heb daarom in een eerdere publicatie vier
activiteiten onderscheiden die men, afzonderlijk of in combinatie, op zich kon nemen: het
ontwikkelen van het plan voor de opdracht, het aansporen tot schenkingen, het financieel of
anderszins bijdragen aan de schenking en het begeleiden/controleren van de uitvoering van het
plan. 76 En dan was er nog de uitvoerder, de kunstenaar of de schrijver, die invloed kon hebben
op het vervaardigingsproces. Hierboven merkte ik al op dat niet zeker is of Johanna van
Zwieten het zojuistgeschetste effect ook uitdrukkelijk beoogde. We kunnen er echter zeker
van zijn dat de plaatsing van het schilderij bij het familiegraf in 1552 de verhalen en dus de
verhoudingen in het klooster weer enigszins veranderd hebben, want het zal zonder meer een
belangrijke gebeurtenis zijn geweest. De nieuwe memorietafel kreeg een hoogte van bijna
anderhalve meter en een breedte van bijna vier meter. Er staan zeventien portretten op van de
familie Van Zwieten. Daar kunnen de zusters in letterlijke en in figuurlijke zin niet zomaar aan
voorbij zijn gegaan. 77
Werden de weldoeners dus deel van de identiteit en van het verhaal van het klooster? Ik denk
dat daar, zeker bij grote schenkingen als die van de Van Zwietens, de Van de Boekhorsten
en de Van Rietwijks niet aan te ontkomen was, mede gezien de tegenprestaties die verwacht
werden. Kloosters werden gesticht dóór en vóór weldoeners. Het dagelijks verplicht uitspreken
van een gebed bij een graf of een memorietafel, brandende kaarsen op een graf bij de vieringen
van jaargetijden, uitdelingen, bij al deze tegengaven wordt de identiteit bevestigd van een groep
die bestaat uit schenkers die tevens ontvangers zijn, en ontvangers die tevens schenkers zijn. 78
Dat het zo werkt, blijkt vooral wanneer de status quo verandert. Wanneer datgene waarop
de identiteit is gebaseerd wordt aangetast, wanneer dus schenkingen zoals privileges en
landerijen dreigen te worden afgenomen, dan is de identiteit zelf ook in het geding. Vaak
volgen dan tegenacties. Eigendomsbewijzen, schenkingsakten en oorkonden met privileges
worden verzameld, opnieuw geordend en toegelicht; er worden kronieken en memorieboeken
vervaardigd, maar ook kunstwerken zoals opvolgingsreeksen van de oversten van een
instelling . 79 Het naar voren treden van nieuwe weldoeners die een altaar met toebehoren of
zang en muziek schonken, kan eveneens van invloed zijn geweest op de wijze waarop de
ontvangende partij zichzelf zag. Datzelfde kan het geval zijn geweest toen Johanna van
Zwieten in 1552 een groot, nieuw schilderij gaf met zeventien gebedsportretten van de stichter
van het klooster en zijn familie.
76
Van Bueren, ‘Care for the Here’, pp. 22-23.
77
Priorin Gerritje vermeldt de schenking van de memorietafel niet, maar het is de vraag of dat gezien de
prominente aanwezigheid van het schilderij nodig was.
78
Voor het principe van do ut des: Arnoud-Jan A. Bijsterveld, ‘The Medieval Gift as Agent of Social Bonding and
Power’, in Do ut des. Gift Giving, Memoria, and Conflict Management in the Medieval Low Countries
(Hilversum, 2007), pp. 17-50 (eerder gepubliceerd in 2001, maar uitgebreid met een ‘Afterword: the Study of Gift
Giving since the 1990s’).
79
Gerd Althoff, ‘Zur Verschriftlichung von Memoria in Krisenzeiten’, in Memoria in der Geselschafft des
Mittelalters, ed. Dieter Geuenich en Otto Gerhard Oexle (Göttingen, 1994), pp. 56-73; Arnoud-Jan A. Bijsterveld,
‘Commemorating Patrons and Gifts in Monastic Chronicles’, in Do ut des. Gift Giving, Memoria, and Conflict
Management in the Medieval Low Countries (Hilversum, 2007), pp. 124-57, spec. p. 157 (bewerkte versie van
een in 1999 gepubliceerd artikel); Van Bueren, ‘Gebruik en functie van memorieboeken’, pp. 23-28. Voor de
opvolgingsreeks, hiervóór noot 38.
136