Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

De tweede functie van memorietafels, de sociale functie, betreft het tonen van de
gemeenschappen waartoe men behoorde. De Maria met Kind uit 1552 is op de eerste plaats een
visualisatie van de wijze waarop Johanna van Zwieten, de laatste uit het geslacht Van Zwieten,
zich over de dood heen verbonden voelde met haar voorouders. Uit de teksten onder de
portretten blijkt dat de familieleden niet allemaal in Mariënpoel begraven lagen (zie het
bovenstaande overzicht Portretten in de memorietafel Van Zwieten), maar via het schilderij
waren ze daar toch aanwezig als één gemeenschap. Daarnaast geven hun attributen aan tot
welke andere gemeenschappen en groepen de geportretteerden behoorden of waarmee ze zich
het meest verbonden voelden. Ten teken van hun adeldom hebben alle mannen een helmteken
op hun wapenschild; tevens dragen ze, met uitzondering van Boudewijn van Zwieten, een
harnas . Boudewijn was weliswaar van adel, maar de ridderslag heeft hij nooit ontvangen en
daarom is hij gekleed in een tabbaard. 14 Dirk, de oudste zoon, maakte een pelgrimage naar het
Heilige Land zoals blijkt uit de palmtak die hij vasthoudt. De kinderen en aangetrouwde
kinderen en de moeder van Johanna waren, getuige het Taukruis dat zij aan een ketting om de
hals dragen, lid van een Antoniusbroederschap. De band tussen de familie en het klooster werd
alleen al getoond door de aanwezigheid van het schilderij in het koor. Via de memorieteksten
met hun namen en via hun portretten was de familie aanwezig bij de diensten in de kapel.
Dochter Katharina draagt het habijt van de reguliere kanonikessen want zij was in Mariënpoel
ingetreden, zo blijkt ook uit het onderschrift.
Uit het bovenstaande blijkt dat in het schilderij – in beeld en woord – ook de historio -
grafische functie van memorievoorstellingen terug te vinden is. Het belangrijkste feit wordt
echter vermeld in de tekst onder het portret van Boudewijn van Zwieten: hij wordt de ‘fondator
van dit cloester’ genoemd. Boudewijn deed de stichting ten behoeve van het zielenheil van
hemzelf en de zijnen, maar deze was behalve een vrome, tevens een politieke daad. Het
ging namelijk niet om een nieuw convent, maar om een verplaatsing van een al bestaande
religieuze gemeenschap die in moeilijkheden verkeerde. 15 Dit convent was in 1399 gesticht in
Oudewater als het Elfduizend Maagdenconvent. In 1422 werd het opgenomen in het kapittel
van Sion. Enkele jaren later moesten de nonnen hun klooster verlaten ten gevolge van de
politieke conflicten die in deze periode het graafschap Holland en het bisdom Utrecht
verscheurden . Vanuit de Hollandse steden Oudewater, Gouda en Schoonhoven streed de
Hoekse partij van Jacoba van Beieren tegen Filips van Bourgondië en de Kabeljauwen om het
gezag over Holland, Zeeland en Westfriesland. Buitendien was er in het bisdom Utrecht een
strijd gaande rond de bisschopszetel, tussen de partij van bisschopskandidaat Rudolf van
Diepholt en de partij van Zweder van Kuilenburg die door de paus tot bisschop was benoemd.
Filips van Bourgondië, maar ook de kloosters van de Moderne Devotie, en dus de kloosters van
het Kapittel van Sion, stonden aan de kant van de paus. In 1426 werd bisschop Zweder uit het
bisdom verdreven. Het jaar daarop werd de situatie in Oudewater voor de zusters onhoudbaar,
omdat Jacoba van Beieren, de belangrijkste Hoekse edelen, samen met de steden Gouda,
Schoonhoven en Oudewater een verbond sloten met Rudolf van Diepholt. De zusters
14
De vraag of Boudewijn van Zwieten wel of niet tot de adel behoorde, is afdoend positief beantwoord door Van
Kan, ‘Boudewijn van Zwieten’, zie vooral p. 289 en 294.
15
De nu volgende passage is ontleend aan K. Goudriaan, ‘Het eerste vrouwenklooster van Oudewater’,
Heemtijdingen. Orgaan van de Stichts-Hollandse historische vereniging, 35 (1999), pp. 1-36, spec. 7-13 (de
ontstaansgeschiedenis van het klooster in Oudewater) en pp. 17-20 (de partijstrijd en de gevolgen voor het
klooster ). Zie ook F.J.W. van Kan, ‘Leiden en de Moderne Devotie’, in Heimwee naar de Middeleeuwen.
Opstellen in theologisch perspectief ter gelegenheid van het 19de lustrum van het Collegium Theologicum c.s.
F.F.F.-Numo S.S.S., ed. E. De Bijll Nachenius et al. (Leiden, 1989), pp. 22-49, spec. pp. 44-46. Marian
Castenmiller, ‘Het dagelijks leven in een middeleeuws klooster’, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde
van Leiden en omstreken, 73 (1981), pp. 27-38.
120