Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Brinckerinck zelf heeft geen letter geschreven van de collatietraktaten die onder zijn naam
bewaard zijn gebleven. Als het aan hem had gelegen, waren zijn woorden misschien zelfs nooit
opgetekend. Dat de collaties van Brinckerinck bewaard zijn gebleven, danken we in eerste
instantie en vooral aan de zusters. In de levensbeschrijving van Liesbeth van Delft, een non uit
het klooster Diepenveen, lezen we:
En als onze vader sprak tijdens de collatie, dan zat zij en schreef het uit zijn mond op en
noteerde het op haar wastafeltje. En het meeste dat wij van deze teksten bezitten, dat heeft
zij verzameld. 13
Tijdens de collaties van Johannes Brinckerinck maakten de zusters voor eigen gebruik korte
aantekeningen. 14 Op een later moment konden ze deze punten nogmaals overdenken met als
doel zich deze punten beter eigen te maken. 15 Eventueel konden deze punten daarna, al dan niet
met behulp van medezusters, verder uitgewerkt worden zonder dat er een grondige redactie
plaatsvond. 16 De losse aantekeningen die de zusters gemaakt hadden, werden pas rond het
midden van de vijftiende eeuw verzameld en geordend. Hieruit werden negen thematische
collatietraktaten samengesteld. Waarschijnlijk heeft Rudolf Dier van Muiden (†1459), één van
de opvolgers van Brinckerinck als rector van de zusterhuizen in Deventer een verzameling
gemaakt van zijn geestelijke toespraken. 17 Over de rol van de zusters hierbij is nog veel
onduidelijk . Wat vaststaat, is dat we hun aandeel in de schriftelijke redactie zeker niet mogen
onderschatten. 18
De populariteit van de collatietraktaten van Johannes Brinckerinck blijkt uit de grote
handschriftelijke overlevering, zeker in vergelijking met andere collatietraktaten die altijd maar
in één enkel handschrift zijn overgeleverd. Inmiddels zijn er vijftien handschriften gevonden
Die lufter arme des crucen is lijdsameheit. Die voet des cruces is oetmoedicheit, dat wi in den gronde ons herten
oetmoedich sijn.’, Johannes Brinckerinck, ‘Acht collatiën van Johannes Brinckerinck, eene bijdrage tot de kennis
van den kanselarbeid der Broeders van het Gemeene Leven, uit handschriften der vijftiende en zestiende eeuw’,
ed. Willem Moll, Kerkhistorisch Archief, 4 (1866), pp. 98-167 (p. 164).
13
‘Ende als onse vader collacie dede, soe sat sij ende schrief hem dat uutten monde in hoer tafel. Ende dat meeste
dat wy van alsulken schriften hebben, dat heeft sie vergadert.’, Van den doechden der vuriger ende stichtiger
susteren van Diepen veen (‘Handschrift D’), ed. D.A. Brinkerink (Leiden: Sijthoff, 1904), pp. 253-54.
14
Thom Mertens, ‘Ghostwriting Sisters: the Preservation of Dutch Sermons of Father Confessors in the Fifteenth
and the early Sixteenth Centuries’, in Seeing and Knowing. Women and Learning in Medieval Europe 1200-1550,
ed. Anneke B. Mulder-Bakker (Turnhout: Brepols, 2004), pp. 121-41 (p. 123).
15
Over het gebruik van dergelijke persoonlijke aantekeningen ter verinnerlijking bij de moderne devoten:
Th. Mertens, ‘Lezen met de pen. Ontwikkelingen in het laatmiddeleeuwse geestelijk proza’, in De studie van de
Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. Symposium Antwerpen 22-24 september 1988, ed. Fritz
Pieter van Oostrom and Frank Willaert, Middeleeuwse Studies en Bronnen, 14 (Hilversum: Verloren, 1989),
pp. 187-200.
16
Mertens, ‘Ghostwriting sisters’, p. 123; Een interessante onderzoeksvraag in dit verband is naar het vermogen
van de moderne devoten om een tekst te beluisteren en deze in het geheugen op te slaan om naderhand op te
tekenen . Verder onderzoek, bijvoorbeeld naar didactische methoden om het geheugen te trainen, zouden ons meer
duidelijkheid moeten geven over de verschillende stadia tussen de uitgesproken collatie en de neergeschreven
tekst. Een algemene studie hierover: Mary J. Carruthers, The Book of Memory. A Study of Memory in Medieval
Culture (2 e druk; Cambridge: Cambridge University Press, 1993). Zowel Mertens, ‘Ghostwriting sisters’, pp. 121-
26 als Bollmann, Frauenleben, p. 223 geven een eerste aanzet tot verder onderzoek naar de memorisatie -
praktijken bij de Moderne Devotie.
17
Gerrit H. Gerrits, ‘Johannes Brinckerinck. Life, Sermons and Thought’, in Spirituality Renewed: Studies on
Significant Representatives of the Modern Devotion, ed. Hein Blommestijn, Charles Caspers and Rijcklof Hofman
(Leuven: Peeters Publishers, 2003), pp. 57-120 (pp. 69-120).
18
Mertens, ‘Ghostwriting sisters’, pp. 135-36.
82