Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

More documents

Recommendations

Info

om te binden en te ontbinden (potestas ligandi atque solvendi). 15 De uitoefening van deze uitzonderlijke voorrechten en het hervormingsgezinde profiel van Odfried, die vurig ijverde om de Kerkhervorming ingang te doen vinden in Terwaan, waren een doorn in het oog van aartsdiaken en latere bisschop van Terwaan Hubert (1078-1081). Het conflict dat in 1078 uitbrak tussen Odfried en Hubert met als inzet de abtskeuze te Sint-Winoksbergen, bedreigde zelfs het voortbestaan van de priorij. Hubert sprak een banvloek uit over Odfried en de kanunniken vermeden zoveel mogelijk het contact met hun prior om de bisschop niet nog meer voor het hoofd te stoten. Op aanraden van Gregorius VII en in het belang van zijn gemeenschap legde Odfried in de zomer van 1079 zijn ambt neer. Na zijn ontslag verliet Odfried de Wattenheuvel om opnieuw al predikend rond te trekken. Hij overleed op 22 november 1086 in de omgeving van Gent en werd door de monniken van de Sint-Pietersabdij op de Blandijnberg begraven. 1 De Annales Blandinienses maken in 1086 melding van het overlijden van Offridus fundator Watinensis ecclesi . 1 Het eerste verhaal waarin Odfried post mortem ten tonele verschijnt is het Miraculum sancti Donatiani, opgetekend door een anonieme Wattense kanunnik omstreeks 1091-1092. 18 Hij schreef dit uitvoerig uitgewerkte mirakelverhaal in opdracht van aartsbisschop Rainaldus I van Reims (1083-†1096) met wie de auteur voorafgaand aan zijn intrede in Watten naar eigen zeggen goed bevriend was. 19 De Wattense kanunnik had Rainaldus ontmoet op een kerkbijeenkomst in Terwaan en hem daar verteld over de wonderlijke genezing van Tainardus enkele jaren eerder. Rainaldus had geïnteresseerd geluisterd, temeer omdat de genezing bewerkstelligd werd door Sint Donaas, de patroon van de Brugse grafelijke kapittelkerk en één van zijn voorgangers op de aartsbisschoppelijke stoel te Reims. Hij had daarna gevraagd om het mirakel op schrift te stellen. De eerste pennenvrucht van de Wattense kanunnik 20 is in een De typering van Watten als refugium wordt verder uitgewerkt in: Brigitte Meijns, ‘Hirsau dans la plaine côtière flamande? La prévôté de Watten, les évêques de Thérouanne et la réforme de l’Eglise sous Grégoire VII (1073- †1085)’, in La ville et le diocèse de Thérouanne au Moyen Âge. Actes de la journée d’études tenu à Lille le 3 mai 2007, ed. Jeff Rider en Benoît-Michel Tock, in voorbereiding. 15 Dit element wordt uitvoerig behandeld in: Brigitte Meijns, ‘Without Were Fightings, within Were Fears. Pope Gregory VII, the Canons Regular of Watten and the Reform of the Church in the Diocese of Thérouanne (c. 1075- c. 1100)’, in Law and Power in the Middle Ages. Proceedings of the Fourth Carlsberg Academy Conference on Medieval Legal history 2007, ed. Per Andersen, Helle Vogt en Mia Münster-Swendsen (Kopenhagen: DJØF Publishing 2008), pp. 73-96. 16 Ex miraculis S. Richarii, ed. Holder-Egger, p. 919 r. 35-40. 17 Les annales de Saint-Pierre de Gand et de Saint-Amand. Annales Blandinienses - Annales Elmarenses - Annales Formoselenses - Annales Elnonenses, ed. Philip Grierson, Commission Royale d’Histoire. Recueil de Textes pour servir à l’étude de l’Histoire de Belgique (Brussel: Palais des Académies, 1937), p. 30. 18 Paul Catrin, Hommage à Notre-Dame de la Treille (Brugge: Desclée, De Brouwer, 1939), pp. 51-61, geeft een (ingekorte) vertaling van dit mirakelverhaal. Voor het auteurschap en de analyse van de inhoud: Desiderius Stracke, ‘Uit den rijkdom van een onzer oude kronieken’, Historisch Tijdschrift, 11 (1923), pp. 101-23 en Brigitte Meijns, ‘Hoe een heilige verdienstelijk werd. Het beeld van Sint-Donatianus van Brugge in de elfde-eeuwse mirakelverhalen ’, in In de voetsporen van Jacob van Maerlant, ed. Raoul Bauer, Marjan De Smet, Brigitte Meijns en Paul Trio (Leuven: Universitaire Pers, 2002), pp. 114-39 (pp. 130-34 en p. 118 n. 23 voor de handschriftelijke overlevering van dit mirakelverhaal); E.S. Karnofsky, ‘The Vision of Tainard. Miraculum de quodam canonico Guatenensi per sanctum Donatianum curato’, in Church and Healing. Papers Read at the Twentieth Summer Meeting and the Twenty-First Winter Meeting of the Ecclesiastical Society, ed. W.J. Sheils, Studies in Church History, 19 (Oxford: Basil Blackwell, 1982), pp. 15-24. 19 Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 176 r. 6-7: ‘... inter alios me recognovisses, anteriori familiarite , qua penes te solitus eram haberi notus...’. Zie ook Brigitte Meijns, ‘Van speelman tot regulier kanunnik . De levensloop van de anonieme auteur van de stichtingskroniek van Watten (einde elfde eeuw). Een poging tot reconstructie’, in Cum tanta sit in amicitia ver perfectio. Liber amicorum Raoul Bauer, ed. D. Bauer en M. Bauer (Kapellen: Pelckmans, 2009), pp. 66-87. 20 Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, ed., p. 177 r. 19: ‘... quasi primitias proprii fructus...’ 52
ijzonder hoogdravend en bij momenten cryptisch Latijn gesteld en is geregeld gelardeerd met interessante persoonlijke bespiegelingen. Alvorens met het feitelijke mirakelverhaal te starten beschrijft de auteur heel beknopt de stichting van de priorij, een verhaal dat hij veel uitvoeriger zal uitwerken in het Exordium Guatinensis ecclesiae enkele jaren later. Hoe stelt de anonieme kanunnik, die zelf Odfried niet heeft gekend, Wattens stichter voor? De ganse scène baadt in een helder licht dat de cel van Tainardus vervult. 21 Odfried, aangeduid als senior en getooid in een glinsterend gewaad, stapt kordaat naar het bed waarin de verlamde kanunnik ligt. Hij gaat vooraf aan twee schitterende figuren die plechtig naar voren schrijden. Odfried stelt hen aan Tainardus voor als de heilige Donaas van Brugge en heilige Gudwalus, de bewaarder (conservator) van de Gentse Sint-Pietersabdij. Odfried is de enige van het gezelschap die het woord voert. Tegen Sint Donaas zegt hij: ‘Wel, heilige man, God geeft je de opdracht om deze kanunnik te genezen wanneer hij in de kerstperiode naar jouw curia in Brugge komt’. 22 Donaas stemt hiermee in met een simpel laudo, ‘akkoord’. Odfried wordt hier voorgesteld als de spreekbuis van God. God heeft blijkbaar de prior van Watten uitgekozen om Zijn wil kenbaar te maken aan de heilige die voor de genezing moet zorgen en dit is toch wel ongebruikelijk. Donaas is kennelijk zelf niet in staat om Gods gedachten te lezen, een merkwaardige deficiëntie voor een heilige. Odfried die rechtstreeks van God directives ontvangt , komt hierdoor op het niveau van een heilige te staan. Hij verkeert ook in gezelschap van heiligen en niet de minsten. Donaas, aan wie de auteur dezelfde gelaatstrekken geeft als Karel de Grote, 23 is de patroon van de Brugse kapittelkerk en van het Vlaamse gravenhuis en de Bretoense heilige Gudwalus verwijst naar de Sint-Pietersabdij, waar Odfried begraven lag, één van de belangrijkste benedictijnenabdijen in het graafschap en de necropool van de Vlaamse graven tijdens de tiende en elfde eeuw. 24 Toch hoedt de auteur zich om Odfried volledig gelijk te schakelen met zijn heilige begeleiders. Nergens wordt Odfried sanctus of beatus genoemd en hij gaat ook nederig aan de twee heiligen vooraf. Daarnaast wordt Odfried voorgesteld als de bezorgde prior die terugkeert naar zijn gemeenschap . Het weerzien met Tainardus is ontroerend. 25 Odfried is een bekommerde vader die ook na zijn overlijden blijft waken over zijn spirituele zonen, levend of al overleden. Alvorens te verdwijnen geeft hij Tainardus, zijn discipulus, nog alia quaedam domestica, ‘enkele huishoudelijke tips’. 26 Tainardus moet de kanunniken aansporen om te bidden voor de 21 Het visioen: Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 2, p. 181 r. 21. 22 Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 180 r. 4-7: ‘“En”, inquit, “vir sancte, Deus precipit, ut hunc canonicum sanes, qui etiam in hac proxima Christi nativitate Bruggas ad tuam curiam venit ac suae mensurae filum argenteum duos anglicos appendens pro munere tibi deferet, quo etiam dono singulis annis, dum vixerit, revoluto termino rediens, altare tuum honorabit”.’ Over de zilveren votiefdraad die Tainardus in ruil voor zijn genezing jaarlijks moet aanbieden aan Sint Donaas te Brugge: Nicolas Huyghebaert, ‘De votiefdraad naar lengtemaat van kanunnik Tainardus van Watten, 1088’, Biekorf, 70 (1939), pp. 363-68. 23 Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 52, p. 180 r. 2; Meijns, ‘Hoe een heilige verdienstelijk werd’, pp. 132-33 (beschrijving uiterlijk Sint Donaas) en p. 114 n. 3 (literatuurverwijzingen i.v.m. de cultus van Donaas te Brugge). 24 Georges Declercq, ‘Entre mémoire dynastique et représentation politique. Les sépultures des comtes et comtesses de Flandre (879-1128)’, in Sépulture, mort et représentation du pouvoir au Moyen Âge. Onzièmes Journées Lotharingiennes, ed. Michel Margue i.s.m. Martin Uhrmacher en Hérold Pettiau, Publications de la Section Historique de l’Institut Grand-Ducal de Luxembourg, 118 (Luxemburg-Gasperich: Imprimerie Linden, 2006), pp. 321-72 (pp. 324-37). Over Gudwalus, wiens relieken tussen 944 en 952 door de Vlaamse graaf Arnulf I uit Montreuil naar de Blandijnberg werden overgebracht: Nicolas Huyghebaert, ‘Le “Sermo de Adventu SS. Gudwali et Bertulfi”, édition et étude critique’, Sacris Erudiri. Jaarboek voor godsdienstwetenschappen, 24 (1980), pp. 87-113; Jean Evenou, ‘Gudwal’, Dictionaire d’Histoire et de Géographie ecclésiastiques (DHGE), 12 (1988), col. 645-46; Jean Evenou, ‘Gudwal’, Bibliotheca Sanctorum, 7 (1966), col. 444-45. 25 Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 179 r. 16-18. 26 Miraculum sancti Donatiani, ed. Holder-Egger, p. 181 r. 9-20. 53
Page 1 and 2: KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BE
Page 7: VOORAF Deze bundel bevat de handeli
Page 10 and 11: Medieval Low Countries, dat door ee
Page 12 and 13: toont aan dat in een verzamelhandsc
Page 14 and 15: nauwe banden onderhielden. Dit kon
Page 17 and 18: VREEMDEN VOOR ELKAAR. HET ONDERBROK
Page 19 and 20: egyptoloog Jan Assmann omschreef al
Page 21 and 22: genealogische en biografische infor
Page 23 and 24: verdedigde . Daarin speelde de geda
Page 25 and 26: verklaring hiervoor ligt in het ste
Page 27 and 28: THE FINAL STAGES OF MEMORIAL TRADIT
Page 29 and 30: and kings of England from Robert th
Page 31 and 32: On the other hand Isabel’s royal
Page 33 and 34: in the naming of a ‘motte de Ware
Page 35 and 36: children , 25 while the Warenne Chr
Page 37 and 38: MEMORIA IN DE PRAKTIJK VROEGEN LEKE
Page 39 and 40: gewelddadige consequenties. De bewu
Page 41 and 42: plaats vanwege de mate van specific
Page 43 and 44: Luikse bisschoppen geen rol van bet
Page 45 and 46: 1087 de eerste om de cluniacenzer g
Page 47 and 48: etekenis van gedachtenis in oorkond
Page 49 and 50: HERINNERINGSPRAKTIJKEN IN KRINGEN V
Page 51: De priorij van Watten werd ingeplan
Page 55 and 56: isschop Hubert en de conservatieve
Page 57 and 58: daden uitvoerig aan bod komen. Odfr
Page 59: efugium, een veilige haven aan al d
Page 62 and 63: een liturgische betekenis (zoals de
Page 64 and 65: De monniken die zich in een informe
Page 66 and 67: - fol. 18r-20r - ‘Liber Athanasii
Page 68 and 69: De twee overgebleven handschriften
Page 70 and 71: lende contexten. Voorbeelden zijn B
Page 72 and 73: als volgt: een verzamelhandschrift
Page 74 and 75: het handschrift als een proces te z
Page 76 and 77: achterhaald . In de inhoudsopgave s
Page 78 and 79: geestelijken (Antonius van Padua, L
Page 80 and 81: stelling tot andere moderne devoten
Page 82 and 83: Brinckerinck zelf heeft geen letter
Page 84 and 85: onderlinge samenhang. De inhoud kan
Page 86 and 87: 4. BESLUIT Tot nog toe is er in de
Page 89 and 90: HERINNERING EN HERSTEL. MEMORIA IN
Page 91 and 92: kandidaten voor de bisschopszetel z
Page 93 and 94: Tabel 2 - Gouda, SAMH, kloosters in
Page 95 and 96: aan dat concept te knagen, omdat he
Page 97 and 98: 4. HET CARTULARIUM Het cartulariumg
Page 99 and 100: 5. HET NECROLOGIUM De samenhang die
Page 101 and 102: 7. CONCLUSIE Lambert Willemsz stelt
Page 103:
’S-GRAVENZANDE, ST. MARIA MAGDALE
Page 106 and 107:
BRUGGE, Stadsbibliotheek, 425, gere
Page 108 and 109:
door Dykmans uitgegeven obituarium
Page 110 and 111:
en die door haar bevalligheid verdr
Page 112 and 113:
Wat hierna volgt, kan niet anders o
Page 114 and 115:
in de overgeleverde handschriften e
Page 116 and 117:
Afbeelding 1 - Memorietafel met Mar
Page 118 and 119:
epalingen in de stichtingsakte, waa
Page 120 and 121:
De tweede functie van memorietafels
Page 122 and 123:
elangrijke bezoekers en - mogelijk
Page 124 and 125:
schilderijen die zeker of mogelijk
Page 126 and 127:
immers de derde en vierde generatie
Page 128 and 129:
wapenrok (paltrock), waarbij de sch
Page 130 and 131:
traditioneel op een belangrijker pl
Page 132 and 133:
want de memorietafel en de toevoegi
Page 134 and 135:
stichter van Mariënpoel. Deze twee
Page 136 and 137:
of van de pater van het klooster, m
Page 138 and 139:
BIJLAGE - DE KLEDING VAN DE GEPORTR
Page 141 and 142:
MOORDENDE CONCURRENTIE OP DE MEMORI
Page 143 and 144:
door de diverse partijen was essent
Page 145 and 146:
veel goedkopere vorm van memorievie
Page 147 and 148:
oudste stichtingen, daterend uit de
Page 149 and 150:
3. BESCHEIDEN ONDERZOEK Tot dusver
Page 151 and 152:
(vaak ook de erfgenamen) werd behar
Page 153 and 154:
hielden. Vanuit chronologisch persp
Page 155:
ijeengesprokkeld kunnen worden, is
Page 158 and 159:
De Duitse onderzoeker Nikolaus Stau
Page 160 and 161:
tussen deze gemeenschappen implicer
Page 162 and 163:
Ook in de kroniek van het Sint-Agne
Page 164 and 165:
Devotie ligt volgens hem in Brabant
Page 166 and 167:
in sommige gevallen niet eerder spr
Page 168 and 169:
onderverdeling terug, alleen worden
Page 170 and 171:
frühneuzeitliche Klosterhistoriogr
Page 172 and 173:
2. ERINNERUNGSKULTUR IN DER KONVENT
Page 174 and 175:
Rolle der Schreibschwester, ihre N
Page 176 and 177:
formuliert , womit Mechtelt Smeeds
Page 178 and 179:
oftmals selbst. So begründet die E
Page 180 and 181:
Deventer kamen. 33 Die ausführlich
Page 183 and 184:
EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR HET ONLINE
Page 185 and 186:
Een aantal uitzonderingen niet te n
Page 187 and 188:
onderzoeksteam de uitbreiding van N
Page 189 and 190:
- Creatie van een niet publiek toeg
Page 191 and 192:
Figuur 2 - EER-schema voor de verni
Page 193 and 194:
Figuur 5 - Zoeken naar handschriftb
Page 195 and 196:
ongepubliceerde bijdrage over de ge
Page 197 and 198:
Vanaf het midden van de jaren 1990
Page 199 and 200:
199
show all

Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?