Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

wapenrok (paltrock), waarbij de schilder de moeite heeft gedaan hier een iets ouderwetser
model te kiezen dan die van zijn zoon Jan. De laatstgenoemde en zijn zuster Johanna zijn,
samen met hun overgrootvader Boudewijn van Zwieten, de enigen die een authentiek (in de zin
van een eigentijds) kostuum dragen. Natuurlijk kan uitgerekend het portret van Boudewijn van
Zwieten de tand des tijds hebben doorstaan, maar het is ook mogelijk dat de schilder zich voor
beide mannen op portretten van anderen kon baseren. Voor het portret van Johanna kan de
kunstenaar zelf een tekening van de opdrachtgeefster hebben gemaakt. De Taukruisen, de
andere ordetekenen inclusief de palmtak kunnen al op de oude memorievoorstelling hebben
gestaan, ze kunnen echter net zo goed later in opdracht van Johanna op het nieuwe schilderij
zijn aangebracht.
De teksten onder de portretten van de nieuwe memorietafel bieden eveneens geen verdere
aanknopingspunten voor een nadere datering van het oude exemplaar. Uit het systematisch
onderzoek van de overgebleven teksten op de memorievoorstellingen uit het (aarts)bisdom
Utrecht blijkt dat teksten op allerlei momenten aangebracht, aangevuld en veranderd konden
worden. 48 In een aantal gevallen werden bij de vervaardiging van een memorietafel voor nog in
leven zijnde geportretteerden de teksten al ingeschilderd en de sterfdatum opengelaten. Dat kan
bij een datering van de oorspronkelijke memorietafel in of (kort) na 1554 voor Boudewijn’s
vrouw Ludgard en voor zes van de (aangetrouwde) kinderen Van Zwieten zijn gebeurd (zie
hierboven het overzicht Portretten in de memorietafel Van Zwieten). Soms werden sterfdata
zelfs nooit ingevuld, zoals in de tekst onder het gebedsportret van Johanna het geval is. 49
Mogelijk zorgde Johanna of iemand die haar adviseerde voor de vermeldingen van de diverse
kerken waar haar familieleden waren begraven, maar deze kunnen net zo goed in de loop van
de tijd in de oude memorievoorstelling zijn ingeschilderd, zodat ze alleen gekopieerd hoefden
te worden in het nieuwe stuk. We kunnen dus concluderen dat alleen de aanwezigheid van
Everard van Hoogwoude een aanknopingspunt biedt voor de datering van de oorspronkelijke
memorietafel. Hij trouwde zoals gezegd in 1453 met Aleid van Zwieten en het schilderij moet
dan ook in of na dat jaar zijn vervaardigd. Dit kan nog tijdens het leven van Boudewijn van
Zwieten zijn gebeurd, maar omdat hij al in 1454 overleed, is een vervaardiging – kort? – na dat
jaar eveneens denkbaar. Preciezer dateren is niet mogelijk. Of Aleid na het overlijden van haar
man in 1458 als weduwe afgebeeld zou zijn, valt niet te zeggen. Ook de kleding van Ludgard
van Nijenrode maakt niet duidelijk of zij als weduwe of als oudere vrouw is afgebeeld
(Bijlage).
Van eenvoudig kopiëren van de oude memorievoorstelling is dus geen sprake geweest, maar
er doet zich nog een merkwaardig verschijnsel voor. Enkele directe familieleden van Johanna
ontbreken op het schilderij. De opdrachtgeefster had behalve haar broer Jan, ook een zus,
Josina († voor 1526), die getrouwd was met Willem van den Coulster († 1553). Haar broer Jan
was eveneens getrouwd geweest, met Philippa van Heemstede († 1524). Dit echtpaar had
een zoon van wie Johanna het huis op het Rapenburg erfde dat ze tot haar dood in 1554
bewoonde. Deze zoon, Jan, werd circa 1509 geboren, maar hij overleed al in 1526, zonder
wettelijk nageslacht. 50 Ook in de schenkingslijst en in het necrologium worden deze
familieleden , inclusief Johanna’s broer Jan, niet vermeld. Mogelijk heeft Johanna alleen
zichzelf en haar broer laten afbeelden, omdat zij de nadruk wilde leggen op de laatsten van
haar tak van het geslacht Van Zwieten. Haar zus had hoe dan ook het geslacht niet kunnen
47
Zie Van Bueren, Leven na de dood, pp. 103-05.
49
Zie over het later invullen of oningevuld laten van sterfdata, Van Bueren, Leven na de dood, p. 116.
50
Lunsingh Scheurleer et al., Het Rapenburg, deel VI, pp. 280-81 en 294-96. In Van Bueren, Leven na de dood,
pp. 238-40, is deze complicatie niet vermeld.
128