Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Afbeelding 1 – Memorietafel met Maria met Kind en vier generaties van de familie Van Zwieten.
Dit schilderij werd in 1552 geschonken aan klooster Mariënpoel bij Leiden door Johanna van
Zwieten, de laatste van haar tak van het geslacht. Het is een sterk aangepast kopie van een oude
memorievoorstelling die waarschijnlijk in 1454 of na het overlijden van Boudewijn van Zwieten in
1454 werd vervaardigd.
De twee memorievoorstellingen waren een onderdeel van de praktijk van het gedenken
oftewel de memoria zoals deze in het klooster Mariënpoel gestalte kreeg. De memoria is te
omschrijven als zorg voor het hier en het hiernamaals binnen de gemeenschap van de levenden
en de doden die in gezamenlijke verbondenheid elkaars belangen behartigen. Sinds de jaren
tachtig van de twintigste eeuw gebruiken onderzoekers dit concept als een heuristisch middel
om middeleeuwse geschreven en materiële bronnen te exploreren. De memoria wordt daarbij,
in de woorden van Patrick Geary, gekarakteriseerd als ‘a key organizing principle, not only
in medieval theology but in every aspect of medieval life’. 3 Het belang van de memoria is
niet gemakkelijk te overschatten, want het werd beschouwd als een bepalende factor in de
verschillende gemeenschappen (kloosters, steden, etc,) en daarom zowel bestanddeel als
uitdrukking van de religieuze, politieke, sociale en economische geschiedenis van die
gemeenschappen . 4 Herinneringspraktijken waren dus aan veranderingen onderhevig en de
memoria moet daarom beschouwd en onderzocht worden als een dynamisch fenomeen.
In dit artikel wordt ingegaan op de praktijk van het gedenken en de rol daarin van de
zogenaamde memorietafels (ook memorievoorstellingen en memoriestukken genoemd). Dit
zijn schilderingen en beeldhouwwerken met een religieuze voorstelling, de gebedsportretten en
wapenschilden van de te gedenken personen, en een tekst waarin hun naam en sterfdatum
wordt genoemd. 5 In veel gevallen gaan de geportretteerden vergezeld van hun bescherm -
heiligen. Memoriestukken konden, net als grafzerken en -monumenten, zowel voor als na
de dood van de geportretteerden, worden geplaatst. Oexle was de eerste die het belang van
memorievoorstellingen voor het memoria-onderzoek in zijn algemeenheid aantoonde. Hij
3
Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance. Memory and Oblivion at the End of the First Millenium (Princeton,
1994), p. 18; Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria und Memorialbild’, in Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert des
liturgischen Gedenkens im Mittelalter, ed. Karl Schmid en Joachim Wollasch, Münstersche Mittelalter-Schriften,
48 (München, 1984), pp. 384-440, spec. 394 en Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria als Kultur’, in Memoria als Kultur,
ed. Idem, Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 121 (Göttingen, 1995), pp. 9-78.
4
Truus van Bueren, ‘Care for the Here and the Hereafter. A multitude of Possibilities’, in Care for the Here and
the Hereafter: Memoria, Art and Ritual in the Middle Ages, ed. Truus van Bueren en Andrea van Leerdam
(Turnhout, 2005), pp. 13-34, spec. p. 14.
5
Ik gebruik de term portret zowel voor verzonnen portretten als voor portretten naar het leven, zie Van Bueren,
Leven na de dood, pp. 91-92.
116