Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

traditioneel op een belangrijker plaats dan vrouwen. 51 Het Van Zwietenstuk sluit daarop aan en
biedt een ingenieuze oplossing voor de plaatsing van de aangetrouwde familie. Boudewijn
en Ludgard knielen respectievelijk heraldisch rechts en links van Maria. De zoons knielen
achter hun vader, met achter hen hun echtgenote. De getrouwde dochters knielen met hun
echtgenoten aan de minst belangrijke zijde, achter hun moeder, maar tevens achter hun
echtgenoot . Bij deze plaatsing gaan de schoonzoons dus vóór de eigen dochters omdat ze tot
het mannelijke geslacht behoren en de schoondochters gaan vóór de dochters omdat zij het
geslacht Van Zwieten in stand konden houden. Johanna heeft deze opstelling ongetwijfeld van
de oude memorietafel overgenomen. 52 Haar ouders zijn volgens hetzelfde patroon achter haar
grootouders geplaatst. Zelf knielt ze vóór haar in 1510 overleden broer Jan. Dit kan niet anders
dan opzet zijn geweest: als vrouw kon zij zelf niet voor de voortzetting van het geslacht zorgen ,
reden waarom zij haar broer letterlijk profileerde als de laatste. Hij is eveneens als enige in de
reeks afgebeeld met zijn vier kwartieren (Afbeelding 4).
Uit de bovenstaande reconstructie blijkt dat men bij beeldende kunst geconfronteerd kan
worden met hetzelfde type problemen dat men tegenkomt bij het analyseren van handschriften
met een functie in de dodengedachtenis. In een kalender werden de namen ingeschreven van
de overledenen voor wie diensten gehouden moesten worden, maar er werden indien nodig
tevens wijzigingen aangebracht. Dat kon men blijven doen, totdat de kalender onbruikbaar
werd en vervangen moest worden, maar men kon ook om andere redenen de kalender
vervangen . 53 In een aantal gevallen is van handschriften bekend dat het om vervangingen gaat,
bijvoorbeeld door een vermelding in het nieuwe memorieboek. Wat rechtstreeks werd overgeschreven
en wat uit verschillende documenten nieuw bij elkaar werd gebracht, is vaak moeilijk
vast te stellen. 54 Bij memorievoorstellingen gelden soortgelijke vragen. Het waren gebruiks -
artikelen die men verving en aanpaste als dat zo van pas kwam. Dat blijkt al bij de totstand -
koming ervan: soms werden losse schilderijen simpelweg voorzien van luiken met portretten
en/of van een tekstbord. 55 Het vervangen of het laten aanbrengen van veranderingen in al
bestaande memorievoorstellingen was heel gewoon. De laatste twintig jaar komen er door
technisch onderzoek en restauraties tal van aanpassingen van schilderijen aan het licht. Indien
de veranderde situatie dat wenselijk maakte, werden wapenschilden vervangen of weggehaald
en werden portretten en teksten weggeschilderd of juist bijgeschilderd. Vaak vonden deze
veranderingen al plaats kort nadat de stukken waren vervaardigd. 56
51
Dat is gebleken uit een systematisch onderzoek van de thans nog bekende voorstellingen met gebedsportretten
uit het (aartsbisdom) Utrecht.
52
Voor soortgelijke opstellingen, Van Bueren, Leven na de dood, p. 72 (een natekening van de familie van de
familie Van Duivenvoorde) en 89 en afb. 52 (de luiken van de Leidse familie Van der Does-Van Poelgeest).
53
Zie Truus van Bueren, ‘Gebruik en functie van memorieboeken. Met voorbeelden uit norbertijnenkloosters’, in
Werkgroep Norbertijner Geschiedenis in de Nederlanden. Bijdragen van de contactdag 16 Memorievieringen bij
Norbertijnen, Oude Abdij Drongen, België 20 mei 2006, ed. H. Janssens (Averbode, 2006), pp. 9-32.
54
N. Huyghebaert, Les documents nécrologiques, Typologie des sources du moyen âge occidental, 4 (Turnhout
1972), vooral pp. 47-51. Voor deze problematiek concreet in memorieboeken van kloosters in de Nederlanden: zie
Bini Biemans en Truus van Bueren, ‘A Veritable Treasure Trove: The Memorial Book of St. Nicholas’s Convent
in Utrecht and its Art Donations’, in Care for the Here and the Hereafter, ed. Van Bueren en Van Leerdam,
pp. 249-65 en Van Bueren, ‘Gebruik en functie van memorieboeken’, pp. 20-30.
55
Van Bueren, Leven na de dood, p. 109 (met verder verwijzingen).
56
Over deze problematiek: Truus van Bueren en Molly Faries, ‘Care for the Here and the Hereafter: Using IRR
in the Study of Memorial Paintings’, in Colloque XII pour l’étude du dessin sous-jacent et de la technologie dans
la peinture: La peinture dans les Pays-Bas au 16e siècle, Pratique d’atelier, ed. Hélène Veroughstraete (Louvainla-Neuve
1999), pp. 147-54, en Van Bueren, Leven na de dood, pp. 115-23. Over de problematiek betreffende
veranderingen van vijftiende- en zestiende-eeuwse lijsten, Daan Meuwissen en Ige Verslype, ‘Materieel onderzoek
naar lijsten en panelen van memorietafels in Museum Catharijneconvent te Utrecht’, in Album discipulorum.
J.R.J. van Asperen de Boer, ed. Peter van den Brink en Liesbeth M. Helmus (Zwolle 1997), pp. 127-35.
130