Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Medieval Low Countries, dat door een team van mediëvisten aan de universiteiten van Gent,
Groningen en Leuven is samengesteld en waarin beschrijvingen worden geboden van alle
bronnen uit de middeleeuwse Nederlanden die het verleden in een ‘verhalende’ vorm hebben
vastgelegd. Maar dergelijke heuristische instrumenten hebben vanwege hun specifieke opbouw
en focus het onderzoek soms ook onbedoeld beperkingen opgelegd. Evenals tal van andere
repertoria beoogt Narrative Sources bijvoorbeeld een tekstgeoriënteerde repertoriëring van
middeleeuwse verhalende bronnen. In het licht van recente codicologische en filologische
inzichten draagt deze benadering het gevaar in zich dat onderzoekers te weinig oog hebben
voor het belang van de handschriftelijke context waarin afzonderlijke teksten zijn overgeleverd.
Men doet, zoals de codicoloog J.P. Gumbert het stelt, ‘de teksten onrecht [aan] (…) als men ze
bekijkt zonder enig oog te hebben voor het gezelschap waar ze mee optrekken’. 4 Dit geldt in
het bijzonder voor teksten waarvan de onderlinge samenhang ons niet op het eerste gezicht
duidelijk is, maar die desondanks in de middeleeuwen schijnbaar doelbewust zijn samen -
gebracht in verzamelhandschriften. Anders dan in het geval van min of meer willekeurig
samengestelde convoluten vertoont de inhoud van een verzamelhandschrift een samenhang die
niet alleen tekstueel maar ook functioneel van aard is. Het is opmerkelijk dat juist teksten die
een functie vervulden in de herinneringspraktijken van religieuze gemeenschappen opvallend
vaak in soms verrassende combinaties met andersoortige teksten zijn te vinden. Daardoor
ontlenen ze hun betekenis niet enkel aan hun eigenlijke inhoud, maar ook aan de context
waarin ze zijn gepresenteerd. Deze constatering leidde bij het samenstellen van Narrative
Sources herhaaldelijk tot vragen over de wijze waarop de onderlinge relatie tussen teksten en
tekst dragers adequaat kan worden beschreven binnen het strakke keurslijf van een databank. 5
Uit die ervaring is vervolgens de internationale onderzoeksgemeenschap gegroeid die zich
vanaf 2006, met de erkenning en steun van het NWO, heeft geschaard achter het project
Herinnering in geschrift en praktijk. Een analyse van de handschriftelijke overlevering als
materiële spiegel van herinneringspraktijken in religieuze gemeenschappen uit de Nederlanden
in de volle en late middeleeuwen. 6 Deze bestendiging van de eerdere samenwerking in het
kader van het Narrative Sources-project streeft ernaar de nieuwe behoeften van onderzoekers
in kaart te brengen om zo de databank als onderzoeksinstrument te kunnen optimaliseren.
Daarvoor gaat de aandacht allereerst uit naar de bestudering van herinneringspraktijken in
religieuze gemeenschappen in relatie tot de tekstuele en handschriftelijke overlevering hiervan.
Het gaat hierbij speciaal om handschriften waarin verschillende teksten en vaak zelfs uiteen -
lopende tekstsoorten zijn samengebracht – ‘herinnering in geschrift’ dus. De motivaties van
de samenstellers van dergelijke handschriften en de functie die deze binnen de herinnerings -
cultuur in laatmiddeleeuwse religieuze gemeenschappen zelf en in hun betrekkingen met de
buitenwereld vervulden, verdienen nader onderzoek. Daarnaast wil het project ook op basis van
de tekstuele en materiële overlevering de ‘herinnering in praktijk’ problematiseren vanuit een
cultuurhistorische belangstelling voor allerlei vormen van individueel en collectief herinneren.
Ook hierbij gaat het zowel om herinneringspraktijken binnen de religieuze gemeenschappen
zelf als die waarmee deze met de samenleving waren verbonden.
4
J.P. Gumbert, Codicologische eenheden – opzet voor een terminologie, Mededelingen van de Afdeling
Letterkunde, Nieuwe Reeks, 67:2 (Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, 2004),
p. 7.
5
Renée Nip, ‘Changing Demands, Changing Tools. A Survey of Narrative Historical Sources, Written during the
Middle Ages in the Northern Low Countries’, in Medieval Narrative Sources. A Gateway into the Medieval Mind,
ed. Werner Verbeke, Ludo Milis en Jean Goossens (Leuven: Leuven University Press, 2005), pp. 1-20.
6
De subsidie werd door het NWO toegekend aan de Nederlandse Onderzoekschool Mediëvistiek in het kader van
het programma ‘Internationalisering onderzoeksscholen’. Het samenwerkingsverband staat onder de leiding van
beide auteurs van deze bijdrage.
10