Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

egyptoloog Jan Assmann omschreef als een Gedächtniskultur. 7 Hij verstond daaronder culturen
waarin sommige herinneringen betrekking hebben op het vrij recente verleden en meestal
in een informele en praktijkgerichte context doorgegeven worden. Andere herinneringen
verwijzen dan naar het in een bovennatuurlijke sfeer gehulde ontstaan van een gemeenschap,
werken legitimerend en worden meestal overgedragen in een rituele context. 8 Dat veranderde
in de loop van de tiende en elfde eeuw, toen er in de kloosters van het oude Karolingische rijk
een verruiming en intensifiëring van de herinneringspraktijken plaatsgreep. 9 Men is het er
tegenwoordig over eens dat dat proces verband houdt met verschuivingen in de verdeling van
macht en gezag. 10 In de loop van de tiende eeuw werd immers duidelijk dat het centrum van
politieke macht in het Frankische rijk aan het verschuiven was naar het regionale en lokale
niveau. Religieuze gemeenschappen, die al verzwakt waren door de invallen van de
Noormannen en de politieke instabiliteit van rond het jaar 900, ondervonden aan den lijve wat
deze veranderingen inhielden. Terwijl heren als de graaf van Vlaanderen al in het tweede kwart
van de tiende eeuw deelnamen aan de promotie van monastieke hervorming en de kloosters
inschakelden in de uitbouw van hun politieke, economische, administratieve, en culturele
netwerken , kwam het op lokaal niveau vaak tot hoog oplopende spanningen met de lagere
adel en met krijgsheren, die hun militaire greep op het platteland trachtten te consolideren in
grondbezit en in associaties met, en eventueel de controle over, religieuze instellingen. 11
Het is in die snel veranderende context dat de waarde van een goed beheerd groepsverleden
toenam, en dat zowel bij de lekenelite als bij kerkelijke groepen. Bij vooraanstaande families
ging het er vooral om de afstamming van illustere voorvaderen te gebruiken als een bewijs van
legitimiteit, stabiliteit en het vermogen greep te houden op de macht. 12 In kerkelijke milieus,
vooral dan in de kloosters, hadden verwoesting, ballingschap, hervorming en de veranderende
relatie met de lekenelite geleid tot gevoelens van ontworteling en onzekerheid over de eigen
groepsidentiteit. Terwijl continuïteit en stabiliteit opgang maakten als ultieme argumenten van
maatschappelijke legitimiteit, hoorden beide begrippen nauwelijks thuis in een verslag van het
(recente) verleden van deze instellingen. Precies omwille van die dubbelzinnigheid, en naar
analogie met wat er in adellijke milieus gebeurde, zagen abten en kloosterhervormers echter
hun kans om ter gelegenheid van belangrijke institutionele en disciplinaire maatregelen schoon
6
Cubitt, ‘Monastic Memory’.
7
Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen (München:
C.H. Beck Verlag, 1992), pp. 29 sqq.
8
Voor een aangevulde typologie, zie Steven Vanderputten, Sociale perceptie en maatschappelijke positionering
in de middeleeuwse monastieke historiografie (8ste-15de eeuw) (Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2001), p. 36
en Idem, ‘Pourquoi les moines au Moyen Age ecrivaient-ils de l’histoire? Une approche socio-constructiviste du
problème’, Studi Medievali, 42 (2001), pp. 705-23.
9
Het loont nog steeds de moeite het artikel te lezen van Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria und
Memorialüberlieferung im früheren Mittelalter’, Frühmittelalterliche Studien, 10 (1976), pp. 70-95. Voor een
beknopt overzicht van het tiende-eeuwse hervormde kloosterwezen, zie Joachim Wollasch, ‘Monasticism: The
First Wave of Reform’, in The New Cambridge Medieval History Volume III: c. 900-c. 1024, ed. T. Reuter
(Cambridge: Cambridge University Press, 1999), pp. 163-85.
10
Uitvoerige besprekingen van dit proces (inclusief bibliografische referenties) in de volgende artikels: Steven
Vanderputten, ‘Literate memory’; Idem, ‘Transformations in Charter Production and Preservation During the
“Iron Age” (Tenth-Early Eleventh Centuries): Some Evidence From Northern France and the Southern Low
Countries’, Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 7 (2004), pp. 7-30 en Idem, ‘Monastic Literate Practices
in Eleventh- and Twelfth-Century Northern France’, Journal of Medieval History, 32 (2006), pp. 101-26.
11
Steven Vanderputten, ‘Monastic Literate Practices’ en ‘Fulcard’s Pigsty. Cluniac Reformers, Dispute Settlement
and The Lower Aristocracy in Early-Twelfth-Century Flanders’, Viator, 38 (2007), pp. 91-115.
12
Vanderputten, ‘Literate Memory’, 74.
19