Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

MEMORIA IN DE PRAKTIJK
VROEGEN LEKEN OM LITURGISCHE GEDACHTENIS? 1
Arnoud-Jan Bijsterveld
Universiteit van Tilburg
Een semantisch onderzoek naar de frequentie van het woord memoria in de circa 6000 oorkonden
uit de Zuidelijke Nederlanden uit de periode tot 1200 die zijn opgenomen in de Thesaurus
Diplomaticus laat zien dat dit woord in slechts 2,7 % van alle oorkonden (154 charters) wordt
gebruikt in de betekenis van ‘liturgische gedachtenis’. 2 Dit lijkt haaks te staan op het grote
belang dat volgens de literatuur in de volle middeleeuwen werd toegekend aan memoria in juist
deze betekenis. 3 Niettemin kunnen hierbij enkele interessante kant tekeningen worden gemaakt.
1. In de betekenis ‘liturgische gedachtenis’ vinden we memoria vooral in de dispositio
en soms in de narratio, dat wil zeggen als integraal onderdeel van de transactie die in de
oorkonde werd vastgelegd. 4
2. De chronologische verdeling van het woord memoria in de genoemde betekenis laat
zien dat deze vooral voorkomt in de periode tussen pakweg 1100 en 1150. Daarna neemt
de frequentie duidelijk af en komt memoria vooral voor in de betekenis van herinnering.
Kennelijk hechtten oorkonders vooral in de eerste helft van de twaalfde eeuw aan de
optekening van liturgische gedachtenis in oorkonden.
3. Een volgende evolutie die valt waar te nemen, is die van de omschrijving van wat
onder memoria werd verstaan. We zien de ontwikkeling van een variabele set van
elementen die tezamen het ritueel van liturgische gedachtenis vormden, bestaande uit
de optekening van de naam van de te herdenken persoon, de feitelijke gedachtenis
in gebeden, missen, vigilies en psalmen, en het instellen van aalmoezen en
1
Bewerking van een artikel dat in een uitgebreide versie verscheen als Arnoud-Jan A. Bijsterveld, ‘In mei
memoriam : Hollow Phrase or Intentional Formula?’, in Idem, Do ut des: Gift Giving, Memoria, and Conflict
Management in the Medieval Low Countries, Middeleeuwse Studies en Bronnen, 104 (Hilversum: Verloren,
2007), pp. 158-87.
2
Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et al. (CD-ROM; Turnhout: Brepols, 1997).
3
Patrick J. Geary, Phantoms of Remembrance: Memory and Oblivion at the End of the First Millennium
(Princeton: Princeton University Press, 1994), pp. 18, 49, bijvoorbeeld, beschouwt memoria als ‘a key organizing
principle, not only in medieval theology but in every aspect of medieval life’. Voor Otto Gerhard Oexle, ‘Memoria
und Memorialbild’, in Memoria. Der geschichtliche Zeugniswert des liturgischen Gedenkens im Mittelalter, ed.
Karl Schmid en Joachim Wollasch, Münstersche Mittelalter Schriften 48 (München: Wilhelm Fink Verlag, 1984),
pp. 384-440 (p. 394) omvat memoria alle aspecten van het sociale handelen in de middeleeuwen.
4
Om een willekeurig voorbeeld te geven: Thesaurus Diplomaticus, ed. Paul Tombeur et al., W1777/D2036 d.d.
1103-03-29-3: Bisschop Manasses van Kamerijk (1093-1103) doet een schenking aan de abdij van Saint-Martin
in Doornik: ‘Pro huius itaque dotis commercio post excessum meum a predicte ecclesie publico conuentu anniuersarium
meum conscribi et celebrari eterna memoria caritative reposco’.
37