Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

aan dat concept te knagen, omdat het een positieve waardering voor bijvoorbeeld monastieke
vernieuwingen in de eigen tijd in de weg stond. 21 Maar de belangrijkste getuige voor dit
progressieschema wordt gevormd door de Collationes in Hexaemeron van Bonaventura. 22 Het
feit dat Bonaventura tevens een providentiële rol toekende aan Sint Franciscus – van wie hij de
officiële biograaf was – is een extra aanwijzing dat we bij deze geschiedtheologie opnieuw met
invloed van Bonaventura rekening moeten houden.
Een derde punt in het kroniekje dat aandacht verdient, is de manier waarop het de
specifieke voorgeschiedenis van het Margarethaklooster en van het Hollands Kapittel
behandelt . Sint Franciscus speelt daarin de hoofdrol. De kerkvaders – aldus Lambert Willemsz
– namen maatregelen ter bescherming van de schat die aan de mensheid was toevertrouwd, de
kuisheid, des te meer toen ook het zwakke geslacht aan deze schat deel kreeg. Daarom
ontwierpen ze monastieke regels, waarbij ze rekening hielden met de diversiteit van de
omstandigheden waarin mensen leefden. Zo gaf Franciscus –zijn naam is de énige die hier valt
– niet alleen een regel aan de volmaakten, maar ten behoeve van de gehuwden ontwierp hij een
aangepaste regel en noemde die de status de penitencia. Maar een menigte maagden achtte
deze staat ook voor zichzelf geschikt. Ze vroegen en verkregen van paus Nicolaas IV verlof
om de regel van de derde orde (want daarover gaat het natuurlijk) te mogen volgen onder
toevoeging van de gelofte van kuisheid, ‘zodat ook uit de duisternis van het huwelijk het licht
van de kuisheid zou schijnen’ 23 voegt Lambert Willemsz er niet erg logisch aan toe.
Dit vraagt om twee punten van commentaar. Allereerst is de voorstelling van zaken
geforceerd en anachronistisch. Met de verwijzing naar Nicolaas IV wordt gedoeld op de bul
Supra montem van 1289. 24 Daarin werd de aan Franciscus toegeschreven derde regel in zijn
oorspronkelijke vorm, voor leken ín de wereld, goedgekeurd. De aanpassing ervan aan de
situatie van religieuzen-in-gemeenschap met toevoeging van de gelofte van kuisheid komt pas
in 1401 met de bul Hiis que divini cultus, die specifiek was bestemd voor het Kapittel van
Utrecht. 25 Lambert Willemsz projecteert dus de eigen recente voorgeschiedenis op Sint
Franciscus. In de tweede plaats ziet hij de derde regel ‘zonnig’ in – zelfs letterlijk –: zij is geen
gebrekkige versie van een echt monastieke regel, maar een hele verbetering vergeleken bij het
huwelijk.
Dit laatste lijkt vergezocht, maar is dat toch niet, zoals blijkt uit het vervolg. ‘Nadat de
zusters van Sint-Margaretha een tijdlang loffelijk (laudabiliter) als tertiarissen hadden geleefd,
begon de zon der gerechtigheid nog sterker te schijnen, zodat het hart van de zusters des te meer
straalde in de kennis van God’, 26 en dus namen ze in 1423 de regel van Augustinus aan. Ook
hier weer de zonnige kant: het is Gods genade die ze op een hoger plan brengt. Dat is andere
taal dan in de arenga van het bisschoppelijke privilege waarmee de tertiarissen in 1418
toestemming kregen om tot de regel van Augustinus over te gaan. 27 Daarin wordt deze stap
voorgesteld als een noodzakelijke voorzorg tegen het verval dat onherroepelijk intreedt
21
Ratzinger, Theology of History, pp. 97vv.
22
Dit werk is de hoofdbron voor Ratzinger’s Theology of History.
23
Gouda, SAMH, Kloosters inv. 95, fol. 1 v : ‘ut etiam de tenebris matrimonialibus lumen virginitatis splendesceret.’
24
Editie: Bullarium Franciscanum, ed. J.H. Sbaralea. Deel IV (Rome 1768), pp. 94-97; H.J. Barnouw, ‘De regel
en de statuten der tertiarissen van het Utrechtsche Kapittel’, in Kerkhistorische opstellen van het gezelschap S.S.S.
’s-Gravenhage 1914), pp. 76-95. Vertaling: G.P. Freeman, ‘Supra montem. Vertaling van de officiële Regel voor
de Penitenten uit 1289’, Franciscaans Leven. Tijdschrift tot verdieping en vernieuwing van de franciskaanse
beweging in Nederland en Vlaanderen, 72 (1989), pp. 97-111.
25
Van Engen, De derde orde van Sint-Franciscus, pp. 116-18.
26
Gouda, SAMH, Kloosters inv. 95, fol. 5 r (verkort weergegeven).
27
Editie: Ypma, Generaal kapittel, pp. 122-27 (p. 123).
95