Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

More documents

Recommendations

Info

Wattense stichtingskroniek, tonen uiteraard aan dat Odfried in bepaalde middens verre van vergeten was. Maar een grondige analyse van de inhoud en de opzet van deze bronnen kan ons waardevolle gegevens verschaffen over de wijze waarop men de stichter van Watten wou herinneren. Dat men hierbij twee verschillende historiografische genres aanwendde, miracula en een historia fundationis, doet vermoeden dat de nagedachtenis van Odfried op verschillende manieren kon worden ingekleurd. In wat volgt wil ik dan ook nagaan hoe Odfried in Watten en daarbuiten gecommemoreerd werd. De priorij van Watten is de oudste van de twaalf gemeenschappen van reguliere kanunniken die tussen 1070 en 1145 succesvol ex nihilo opgericht werden in het graafschap Vlaanderen. 5 Naast deze twaalf stichtingen werd de reguliere pendant binnen de ordo canonicus ook vertegenwoordigd door 21 hervormde kapittels, waar de seculiere kanunniken door strenger levende regulieren vervangen werden. Tot nog toe is er nog geen grootschalig vergelijkend onderzoek gebeurd naar de nagedachtenis van de stichters – of het nu leken of geestelijken waren – van deze twaalf de novo opgerichte reguliere kapittels. Een dergelijke studie is ook verre van eenvoudig. Vooreerst is in enkele gevallen – bijvoorbeeld de Veurnse Sint- Niklaasabdij, het Brugse Eekhout of het kapittel van Eversam – de identiteit van de stichters volstrekt onduidelijk. Ten tweede is de bronnenoverlevering in de meeste dossiers veeleer ontoereikend om de memoria van de stichter te bestuderen. Zo hebben de instellingen die thans op Franse bodem liggen, in tegenstelling tot de ‘Belgische’ huizen, amper necrologische documenten nagelaten. 6 Narratieve en hagiografische bronnen die een licht kunnen werpen op de problematiek zijn slechts in vier van de twaalf gevallen voorhanden (de historiografische werken uit de Nieuwe Tijd niet meegeteld). 7 Enkel diplomatische bronnen zijn overvloediger aanwezig maar dit type bron is verre van ideaal voor de studie van de memoria 8 . Dit neemt niet weg dat er ondanks deze twee handicaps zeker verder onderzoek mogelijk en uiteraard wenselijk is. Dankzij de variëteit aan bronnen met betrekking tot Wattens vroegste geschiedenis vormt dit dossier een interessante casestudy om de omgang van reguliere kanunniken met de memoria van hun stichter na te gaan. 5 De twaalf duurzame stichtingen ex nihilo in het graafschap Vlaanderen zijn in chronologische volgorde (gebaseerd op het verschijnen van een oorkonde ter confirmatie van de oprichting): Watten (1072), Eversam (1091), Lo (1093), Arrouaise (1097), Eaucourt (1101), Sint-Niklaas te Veurne (1120), Saint-Josse-au-Bois (1125, later Dommartin genoemd), Saint-Médard te Doornik (1126, later Saint-Nicolas-des-Prés genoemd), Saint- Augustin-lez-Thérouanne te Clarques (1131), Beaulieu (1138), Clairfay (1137-1138) en Eekhout te Brugge (vóór 1146). Cf. Brigitte Meijns, Aken of Jeruzalem? Het ontstaan en de hervorming van de kanonikale instellingen in Vlaanderen tot circa 1155 (Leuven: Universitaire Pers, 2000), vol. 2, pp. 903-06 en passim. 6 Cf. Pierre Marlot en Jean-Loup Lemaître, Répertoire des documents nécrologiques français, Recueil des Historiens de la France publié par l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Obituaires, 7 (Parijs: Imprimerie Nationale-Librairie C. Klincksieck, 1980); Monasticon Belge I. Province de Namur et de Hainaut (Maredsous: Abbaye de Maredsous, 1890), p. 428 (Saint-Nicolas-des-Prés) en Monasticon Belge, III. Province de Flandre Occidentale III (Luik: Centre national de recherches d’histoire religieuse, 1974), p. 586 (Sint-Niklaas Veurne), pp. 657-58 (Eversam), p. 758 (Eekhout), pp. 886-87 (Lo). 7 Behalve te Watten werd enkel in Saint-Nicolas-des-Prés en in Arrouaise een stichtingsgeschiedenis opgetekend: Fundatio monasterii S. Nicolai de Pratis Tornacensis, ed. Oswald Holder-Egger, MGH, SS, 15,2 (Hannover: Hahn, 1888; repr. Stuttgart: Hiersemann en New York (N.Y.): Kraus Reprint, 1963), pp. 1112-25; Walter van Arrouaise, Fundatio monasterii Arroasiensis, ed. Oswald Holder-Egger, MGH, SS, 15,2, pp. 1117-50; Monumenta Arroasiensia, ed. Benoît-Michel Tock en Ludo Milis, Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis, 175 (Turnhout: Brepols, 2000), pp. 17-31 (Prefacio); De oprichting van de abdij van Beaulieu beknopt bij Lambertus van Ardres, Historia Comitum Ghisnensium, ed. Iohannes Heller, MGH, Scriptores 24 (Hannover: Hahn, 1879; repr. Stuttgart: Hiersemann, 1975), p. 581. 8 Cf. de bijdrage van Arnoud-Jan Bijsterveld in deze bundel. 50
De priorij van Watten werd ingeplant op een getuigenheuvel in de kustvlakte amper tien kilometer ten noordwesten van Sint-Omaars. 9 Het initiatief tot de stichting ging uit van de vir religiosus Odfried, een rondtrekkende priester uit het Doornikse of Rijks-Vlaanderen die wellicht in Frankrijk onderwijs genoten had. Hij kon rekenen op de materiële steun en invloed van de grafelijke woudmeester Adam die later samen met zijn echtgenote toetrad tot de societas fraternitatis. 10 Via prediking had Odfried Adam warm gemaakt voor de strenge levenswijze van de reguliere kanunniken, toen nog een volstrekte nieuwigheid in de streek. Odfried had de vita apostolica voor ogen, met haar accent op armoede, kuisheid en gemeenschapleven . In 1072 bevestigde bisschop Drogo van Terwaan (ca. 1030-†1078) de stichting en werd Odfried tot hoofd (al naargelang de bron aangeduid als prior of proost) van de bescheiden gemeenschap aangesteld die vermoedelijk verder uit slechts zes kanunniken bestond, van wie er twee minderjarig waren. 11 De hoge idealen die de piepkleine gemeenschap echter koesterde, vielen in de smaak bij gravin-weduwe Adela. Ze spoorde haar zoon, Robrecht I, aan tot vrijgevigheid en tot het verlenen van zijn grafelijke bescherming en zelf steunde ze tot haar overlijden in 1079 onafgebroken de gemeenschap. Ook in de daarop - volgende decennia bleef Watten één van de lievelingen van het Vlaamse gravenhuis. 12 De kleine schare kanunniken ontpopte zich tot enthousiaste Gregorianen. 13 IJverig gehoorzamend aan de hervormingsdecreten van de vastensynodes van 1074 en 1075 vermeden ze elk contact met simoniakale geestelijken en met priesters die gehuwd waren of samen - leefden met een vrouw en niettemin nog missen celebreerden. Deze principiële houding ergerde de conservatieve parochiegeestelijkheid zodanig dat bepaalde geestelijken de priorij kwamen bestoken. Om zich te beschermen tegen de dreigende clerici trok Odfried samen met Adela naar Gregorius VII om de paus om een apostolisch beschermingsprivilege te verzoeken. In de bul die Gregorius VII in april 1077 aan Watten verleende riep hij de priorij uit tot een ‘schuilplaats (refugium), een plaats van steun en troost voor alle gelovigen’, een zeldzame typering die de paus tijdens zijn twaalfjarig pontificaat slechts aan twee andere religieuze instellingen toestond. 14 Verder verleende Gregorius VII aan prior Odfried en aan diens opvolgers het recht om overal het woord Gods te verkondigen (licentia praedicandi) en de macht 9 Watten: Frankrijk, departement Nord, arrondissement Duinkerke, kanton Broekburg. Over de geschiedenis van deze priorij: Charles Dereine, ‘Les prédicateurs apostoliques dans les diocèses de Thérouanne, Tournai et Cambrai-Arras durant les années 1075-1125’, Analecta Praemonstratensia, 54 (1983), pp. 171-89 (pp. 173-75); Dereine, ‘Étude critique’, 80-107; Brigitte Meijns, ‘De pauperes Christi van Watten. De moeizame beginjaren van de eerste gemeenschap van reguliere kanunniken in Vlaanderen (vóór 1072- ca. 1100)’, in Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 3 (Hilversum: Verloren, 2000), pp. 44-91; Brigitte Meijns, ‘Inaudita novitas canonici ordinis. L’accueil des idées de réforme canoniale dans les milieux canoniaux du comté de Flandre pendant le dernier quart du onzième siècle’, Revue Mabillon. Revue internationale d’histoire et de littérature religieuses. Nouvelle Série, 18 (2007), pp. 39-71 (pp. 49-57). 10 Arnoud-Jan Bijsterveld en Paul Trio, ‘Van gebedsverbroedering naar broederschap. De evolutie van het fraternitas -begrip in de Zuidelijke Nederlanden in de volle Middeleeuwen (I)’, in Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 6 (Hilversum: Verloren, 2003), pp. 7-48 (pp. 29-32). 11 Over het aantal kanunniken in de beginjaren: Meijns, ‘De pauperes Christi’, p. 55. 12 Meijns, ‘De pauperes Christi’, pp. 72-78; Graaf Diederik van de Elzas werd in de abdijkerk van Watten begraven: Nicolas Huyghebaert, ‘Het grafschrift van Diederik van den Elzas te Watene’, Sacris Erudiri. Jaarboek voor godsdienstwetenschappen, 10 (1956), pp. 399-412. 13 Meijns, ‘Inaudita novitas canonici ordinis’, pp. 49-57; cf. B. Meijns, ‘Opposition to Clerical Continence and the Gregorian Celibacy Legislation in the Diocese of Thérouanne: the Tractatus pro clericorum conubio (c. 1077- 1078)’, Sacris Erudiri. A Journal on the Inheritance of Early and Medieval Christianity, 47 (2008), pp. 223-90. 14 Papsturkunden in Frankreich, Neue Folge, 3. Artois, ed. Johannes Ramackers, Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, Philologisch-Historische Klasse, Dritte Folge, 23 (Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht, 1940), pp. 34-36 nr. 3; Quellen und Forschungen zum Urkunden- und Kanzleiwesen Papst Gregors VII, ed. Leo Santifaller, Studi e Testi, 190 (Vaticaanstad: Biblioteca apostolica Vaticana, 1957), pp. 142-44 nr. 136. 51
Page 1 and 2: KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BE
Page 7: VOORAF Deze bundel bevat de handeli
Page 10 and 11: Medieval Low Countries, dat door ee
Page 12 and 13: toont aan dat in een verzamelhandsc
Page 14 and 15: nauwe banden onderhielden. Dit kon
Page 17 and 18: VREEMDEN VOOR ELKAAR. HET ONDERBROK
Page 19 and 20: egyptoloog Jan Assmann omschreef al
Page 21 and 22: genealogische en biografische infor
Page 23 and 24: verdedigde . Daarin speelde de geda
Page 25 and 26: verklaring hiervoor ligt in het ste
Page 27 and 28: THE FINAL STAGES OF MEMORIAL TRADIT
Page 29 and 30: and kings of England from Robert th
Page 31 and 32: On the other hand Isabel’s royal
Page 33 and 34: in the naming of a ‘motte de Ware
Page 35 and 36: children , 25 while the Warenne Chr
Page 37 and 38: MEMORIA IN DE PRAKTIJK VROEGEN LEKE
Page 39 and 40: gewelddadige consequenties. De bewu
Page 41 and 42: plaats vanwege de mate van specific
Page 43 and 44: Luikse bisschoppen geen rol van bet
Page 45 and 46: 1087 de eerste om de cluniacenzer g
Page 47 and 48: etekenis van gedachtenis in oorkond
Page 49: HERINNERINGSPRAKTIJKEN IN KRINGEN V
Page 53 and 54: ijzonder hoogdravend en bij momente
Page 55 and 56: isschop Hubert en de conservatieve
Page 57 and 58: daden uitvoerig aan bod komen. Odfr
Page 59: efugium, een veilige haven aan al d
Page 62 and 63: een liturgische betekenis (zoals de
Page 64 and 65: De monniken die zich in een informe
Page 66 and 67: - fol. 18r-20r - ‘Liber Athanasii
Page 68 and 69: De twee overgebleven handschriften
Page 70 and 71: lende contexten. Voorbeelden zijn B
Page 72 and 73: als volgt: een verzamelhandschrift
Page 74 and 75: het handschrift als een proces te z
Page 76 and 77: achterhaald . In de inhoudsopgave s
Page 78 and 79: geestelijken (Antonius van Padua, L
Page 80 and 81: stelling tot andere moderne devoten
Page 82 and 83: Brinckerinck zelf heeft geen letter
Page 84 and 85: onderlinge samenhang. De inhoud kan
Page 86 and 87: 4. BESLUIT Tot nog toe is er in de
Page 89 and 90: HERINNERING EN HERSTEL. MEMORIA IN
Page 91 and 92: kandidaten voor de bisschopszetel z
Page 93 and 94: Tabel 2 - Gouda, SAMH, kloosters in
Page 95 and 96: aan dat concept te knagen, omdat he
Page 97 and 98: 4. HET CARTULARIUM Het cartulariumg
Page 99 and 100: 5. HET NECROLOGIUM De samenhang die
Page 101 and 102:
7. CONCLUSIE Lambert Willemsz stelt
Page 103:
’S-GRAVENZANDE, ST. MARIA MAGDALE
Page 106 and 107:
BRUGGE, Stadsbibliotheek, 425, gere
Page 108 and 109:
door Dykmans uitgegeven obituarium
Page 110 and 111:
en die door haar bevalligheid verdr
Page 112 and 113:
Wat hierna volgt, kan niet anders o
Page 114 and 115:
in de overgeleverde handschriften e
Page 116 and 117:
Afbeelding 1 - Memorietafel met Mar
Page 118 and 119:
epalingen in de stichtingsakte, waa
Page 120 and 121:
De tweede functie van memorietafels
Page 122 and 123:
elangrijke bezoekers en - mogelijk
Page 124 and 125:
schilderijen die zeker of mogelijk
Page 126 and 127:
immers de derde en vierde generatie
Page 128 and 129:
wapenrok (paltrock), waarbij de sch
Page 130 and 131:
traditioneel op een belangrijker pl
Page 132 and 133:
want de memorietafel en de toevoegi
Page 134 and 135:
stichter van Mariënpoel. Deze twee
Page 136 and 137:
of van de pater van het klooster, m
Page 138 and 139:
BIJLAGE - DE KLEDING VAN DE GEPORTR
Page 141 and 142:
MOORDENDE CONCURRENTIE OP DE MEMORI
Page 143 and 144:
door de diverse partijen was essent
Page 145 and 146:
veel goedkopere vorm van memorievie
Page 147 and 148:
oudste stichtingen, daterend uit de
Page 149 and 150:
3. BESCHEIDEN ONDERZOEK Tot dusver
Page 151 and 152:
(vaak ook de erfgenamen) werd behar
Page 153 and 154:
hielden. Vanuit chronologisch persp
Page 155:
ijeengesprokkeld kunnen worden, is
Page 158 and 159:
De Duitse onderzoeker Nikolaus Stau
Page 160 and 161:
tussen deze gemeenschappen implicer
Page 162 and 163:
Ook in de kroniek van het Sint-Agne
Page 164 and 165:
Devotie ligt volgens hem in Brabant
Page 166 and 167:
in sommige gevallen niet eerder spr
Page 168 and 169:
onderverdeling terug, alleen worden
Page 170 and 171:
frühneuzeitliche Klosterhistoriogr
Page 172 and 173:
2. ERINNERUNGSKULTUR IN DER KONVENT
Page 174 and 175:
Rolle der Schreibschwester, ihre N
Page 176 and 177:
formuliert , womit Mechtelt Smeeds
Page 178 and 179:
oftmals selbst. So begründet die E
Page 180 and 181:
Deventer kamen. 33 Die ausführlich
Page 183 and 184:
EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR HET ONLINE
Page 185 and 186:
Een aantal uitzonderingen niet te n
Page 187 and 188:
onderzoeksteam de uitbreiding van N
Page 189 and 190:
- Creatie van een niet publiek toeg
Page 191 and 192:
Figuur 2 - EER-schema voor de verni
Page 193 and 194:
Figuur 5 - Zoeken naar handschriftb
Page 195 and 196:
ongepubliceerde bijdrage over de ge
Page 197 and 198:
Vanaf het midden van de jaren 1990
Page 199 and 200:
199
show all

Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?