Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

elangrijke bezoekers en – mogelijk – de familie (bijvoorbeeld bij de grafbegangenissen), ook
anderen ze zien? 20 De kerk was een dubbelkerk, met boven het schip een galerij vanwaaruit de
zusters, gescheiden van de leken, de misvieringen konden bijwonen. 21 Tussen het koor en het
schip bevond zich een oksaal. In welke mate deze koorafsluiting de lekengelovigen het zicht
op het koor ontnam, valt niet te zeggen. Het is goed mogelijk dat slechts een beperkte groep
de memorietafel kon zien. Dit kan de betekenis van de memorietafel als communicatiemiddel
hebben beperkt, maar desondanks kunnen de verhalen over dit kunstwerk en de weldaden van
de erop afgebeelde personen aan een groter aantal personen dan de bewoners van het klooster
bekend zijn geweest. Voor de zusters was contact met de buitenwereld beperkt, maar dat gold
niet voor de rectores, de familieleden van de zusters, de weldoeners van het klooster en voor
andere bij het klooster betrokken personen.
3. EEN MARIAKLOOSTER, GEEN URSULAKLOOSTER
Gezien de eisen die Boudewijn van Zwieten stelde, was de zorg voor het zielenheil van
de stichter en de zijnen vermoedelijk stevig geworteld in de collectieve identiteit van de
kloosterlingen en het klooster. Onder collectieve identiteit valt het geheel aan opvattingen dat
men heeft over de eigen groep dat de groep tot die specifieke groep maakt. Identiteit wordt
daarmee nauw in relatie gebracht tot uniciteit, tot dat wat een persoon, groep of instelling
onderscheidt van andere personen, groepen of instellingen. 22 Het is heel aannemelijk dat zowel
de zusters als de familie Van Zwieten, zeker toen de stichter nog leefde, Mariënpoel zagen als
hun – gezamenlijke – klooster. Ik kom hier nog op terug.
Maar hoe zat het met de herinnering aan het oude klooster in Oudewater? De creatie van een
continuïteit met het verleden speelde een belangrijke rol in de vorming en versteviging van
een collectieve identiteit. Dat gevoel van continuïteit kon worden gerealiseerd via didactische
teksten zoals zuster- en broederboeken waarin korte biografietjes van overleden kloosterlingen
werden opgenomen, en in collatietraktaten, teksten waarin de inhoud van de wekelijkse
studiebijeenkomsten van de kloosterlingen werden vastgelegd. 23 Datzelfde geldt voor het
voorlezen uit de kloosterkronieken, het vereren van de relieken van de instelling en het
gedenken van gebeurtenissen uit het verleden, waaronder de sterfdagen van stichters,
weldoeners en de kloosterlingen zelf. 24 Objecten zoals memorievoorstellingen konden eveneens
bijdragen aan het ervaren van continuïteit. Zij toonden wie de overledenen waren die tot de
gemeenschap behoorden en in veel gevallen refereerden zij via beeld en tekst ook aan hun
20
Castenmiller, ‘Het dagelijkse leven’, 30-32. De auteur baseert zich op de statuten van het kapittel van Sion
waaraan Mariënpoel verbonden was.
21
J.D. Bangs, Cornelis Engebrechtsz.’s Leiden. Studies in Cultural History (Assen, 1979), pp. 17 en 199 (III.10).
22
Zie over identiteit (in relatie tot memoria) bijvoorbeeld Jan Assmann, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift,
Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen (München, 1997), pp. 130-44, spec. over individuele
en groepsidentiteit, pp. 130-31.
23
Over zusterboeken en hun functie in deze bundel: Anne Bollmann, ‘Formen und Funktionen schriftlicher
Memoria in den Schwesterngemeinschaften der Devotio Moderna’. Over collatietraktaten in deze bundel: Bas
Diemel ‘Geestelijke toespraken als model voor het monastieke vrouwenleven. Een analyse van de receptie van de
collaties van Johannes Brinckerinck in verzamelhandschrift Nijmegen UB 188’.
24
Alhoewel Bram van den Hoven van Genderen in De Heren van de Kerk. De kanunniken van Oudmunster
te Utrecht in de late Middeleeu wen (Zutphen, 1997) de term identiteit niet gebruikt, blijkt met name uit deel III
hoezeer men via de inrichting van de kerk en de reliekverering kon tonen wie men was en wilde zijn. Voor de wijze
waarop de Utrechtse kanunniken hun identiteit toonden via dood en begraven en de regelingen daaromtrent: Bram
van den Hoven van Genderen, ‘Utrecht Canons, Death and Funeral Regulations’, in Care for the Here and the
Hereafter, ed. Van Bueren en Van Leerdam, pp. 155-89.
122