Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

dezelfde dag. 14 De invulling van dat jaargetijde kon dus zeer uiteenlopend zijn. Koos men voor
een plechtige gezongen mis met diaken en subdiaken, waarbij ook assistentie werd verleend
door een zangkoor of gaf men de voorkeur aan een stille gelezen mis opgedragen door enkel een
priester? Werden alle kloosters, dissen, hospitalen van de stad of een parochie in de uitdelingen
betrokken of stond er helemaal geen distributie van brood of iets anders op het programma?
Terwijl kleine jaargetijden zich beperkten tot één enkele eenvoudige – met andere woorden
gelezen – misdienst, bestond een traditionele jaargetijde uit een dodenwake in de vorm van een
vigilie (de dag zelf of de dag ervoor), 15 een requiemmis (gelezen of gezongen) en een soort
nadienst met gebeden en psalmen zoals het Miserere of het De profundis, zo mogelijk aan
het graf. 16 Een gezongen mis zou bij de meer uitgebreide jaargetijden gaandeweg de standaard
worden. 17 In het kader van de dienst diende voor enkele zaken extra betaald te worden, zoals
kaarsen en kandelaars, een baarkleed of pelder en een katafalk wanneer de betrokkene voor wie
het jaargetijde werd opgedragen niet in datzelfde gebedshuis begraven lag. Was zijn graf
daar wel, dan liet men dit soms kuisen en opsmukken, bijvoorbeeld met bloemen en biezen.
Ook de verplichting tot het plaatsen van banken voor de mishoorders en de uitstalling van een
schilderij of ander stuk kerkmeubilair kon in de stichtingsakte worden opgenomen.
De kostprijs van het jaargetijde was uiteraard sterk afhankelijk van de omvang en de
kwaliteit van de uitvoering (aantal priesters, al dan niet zangers, grootte en aantal van de
distributies , etc.). Tijdens de lange periode van het einde van de dertiende eeuw tot het begin
van de zestiende eeuw zien wij globaal genomen een duidelijke evolutie van eenvoudige
jaargetijden met alleen een stille jaarmis zonder uitkeringen naar een plechtig gezongen
jaarmis met allerlei bijkomende ingrediënten die de kostprijs van het jaargetijde sterk de
hoogte injoegen. In de Gentse Sint-Niklaaskerk vroegen nogal wat stichters een koor van zes
tot vijftien professionele zangers. Het staat als een paal boven water dat de sterke toename
van jaargetijdenvieringen in de late middeleeuwen heel wat geestelijken een extra of volledig
inkomen bezorgde en mede verantwoordelijk was voor de versterking van hun gelederen in de
steden en op het platteland. 18
Om de groeiende overdaad te illustreren, verwijzen wij naar één van de meest volumineuze
jaargetijden uit het laatmiddeleeuwse Ieper, namelijk dat van Pieter Lansaem. 19 Niet toevallig
was deze Pieter op het moment dat hij in 1489 stierf één van de rijkste burgers van de stad. Zijn
beroepsactiviteit situeerde zich vooral binnen het domein van de lakenindustrie waarbij hij
optrad als handelaar en ondernemer. Na een moeizame omrekening van de diverse uitgaven
kwamen wij voor zijn jaargetijdenstichting uit op een totale kostprijs die overeenkwam met
zeven à acht jaarlonen van een geschoolde bouwvakker met volledige tewerkstelling. Daardoor
wordt de vaak geformuleerde stelling dat een jaargetijde steevast moet gezien worden als een
14
Zie bijvoorbeeld Pasche, ‘Pour le salut’, p. 110. Enigszins te onderscheiden van het feit dat bijvoorbeeld
eenzelfde persoon meerdere afzonderlijke jaargetijden kon stichten. Voorbeelden daarvan zijn te vinden bij
Lentze, ‘Begräbnis’, p. 358; Burgess, ‘A Service’, p. 196; Pasche, ‘Pour le salut’, p. 106; Hirsch, Doodenritueel,
p. 128.
15
Lentze, ‘Begräbnis’, pp. 329-30. Zie voor deze en de verder genoemde liturgische termen telkens W. Nolet en
P.C. Boeren, Kerkelijke instellingen in de middeleeuwen (Amsterdam, 1951), pp. 240 e.v. en Liturgisch
woordenboek , ed. L. Brinkhoffer et al., 2 vols (Roermond, 1958-1968). Soms werd aan de vigilie nog een
‘commendatie’ toegevoegd, zie P. Trio, ‘De stichting Lansaem in het O.L.V.-gasthuis te Ieper. Bijdrage tot de
studie van de jaargetijdestichtingen in de middeleeuwen’, in P. Trio en R. Van Belle, Pieter Lansaem. Bijdrage tot
de studie van de jaargetijdestichtingen te Ieper in de late middeleeuwen, ed. O. Mus, Bijdrage tot de studie van
de geschiedenis van de liefdadigheidsinstellingen te Ieper, 12 (Ieper, 1993), p. 45.
16
Lentze, ‘Begräbnis’, p. 331; Huyghebaert, Les documents, p. 71.
17
Burgess, ‘A Service’, p. 187.
18
Cf. Avril, ‘La paroisse’, p. 63 en Genicot, Une source, p. 97.
19
Trio, ‘De stichting’.
144