Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Een constante in de vaststellingen is het relatief grote overwicht van mannelijke stichters, wat
zeker verklaard kan worden door het feit dat de middeleeuwse man een betere sociale en
juridische positie bekleedde dan de vrouw. 44 Ook werd de oververtegenwoordiging van mannen
sterk in de hand gewerkt door de prominente aanwezigheid van priesters onder de stichters. 45
De priester-stichters vertegenwoordigen ook een groot deel van de groep personen die voor een
begraafplaats in de kerk koos. 46 Niet alleen zal hun geloof in de kracht en het belang van een
jaargetijdenstichting groter geweest zijn, maar bovendien hadden ze een groter beschikkingsrecht
over hun goederen doordat ze juridisch gezien geen wettige erfgenamen nalieten. Wel
moet men zeer voorzichtig zijn om de verhouding man-vrouw alleen op basis van obituaria te
bepalen. Wij hebben regelmatig kunnen vaststellen dat deze bron hieromtrent een foutief beeld
geeft. In deze registers is er meestal een gebrekkige registratie van de effectieve vrouwelijke
vertegenwoordiging als passieve stichter. Enerzijds is dit een gevolg van het feit dat obituaria
soms alleen de naam van de echtgenoot/weduwnaar opnamen, ook als het koppel de eigenlijke
passieve stichter was; anderzijds werd de vrouwelijke passieve stichter soms toch onder de
naam van haar echtgenoot vermeld. Stichtingen voor één individu of voor twee partners en –
in tweede instantie, maar beduidend minder – voor één of meerdere leden van het kerngezin
(kinderen, ouders, broers en zussen) bleven heel de middeleeuwen door het merendeel van de
stichtingen uitmaken. 47 In bepaalde gevallen gebeurde de verwijzing naar deelgenoten in
de stichting op iets vagere wijze door meer algemeen te spreken over de voorouders en
nakomelingen , en over de ‘vrienden en maghen’. Of men aan een dergelijke formule heel veel
waarde mag hechten, of dat het om niet meer ging dan een clichéformule, is ons niet helemaal
duidelijk.
Het zal ook niemand verwonderen dat, rekening houdend met de kostprijs van de meeste
jaargetijden, een jaargetijde alleen was weggelegd voor de meer gegoede klasse. 48 Slechts voor
jaargetijden die beperkt bleven tot een simpele gelezen mis zonder veel franje was er een
groter aantal potentiële kandidaten. Eerder stipten wij aan dat het hier mogelijk ging om
opgelegde stichtingen. Op dit vlak is evenwel nog niet zo heel veel onderzoek gebeurd, zodat
het voorlopig bij deze meer algemene en ongenuanceerde uitspraak moet blijven.
Dat degene die het jaargetijde effectief stichtte niet noodzakelijk dezelfde persoon was
als de passieve stichter ligt voor de hand. Toch lijken een verschillende actieve en passieve
stichter meer uitzondering dan regel geweest te zijn. Men zou hieruit kunnen afleiden dat de
middeleeuwer niet al te veel vertrouwen had in zijn erfgenamen, zodat hij of zij het liefst vóór
het eigen overlijden de instelling van een jaargetijde wilde regelen en daarvoor de nodige
inkomsten vastleggen. De vele processen die nadien aangespannen werden tussen de instelling
die met het jaargetijde belast werd, en de erfgenamen van de stichter die de hun opgelegde
betalingen of overdracht van roerend of onroerend goed moesten uitvoeren, gaven hem wellicht
geen ongelijk. Wanneer het dan toch gebeurde dat het jaargetijde door iemand anders dan de
passieve stichter werd ingesteld, zien wij dat deze taak toch vooral door de naaste familieleden
44
Vgl. met de vaststellingen door Chiffoleau, La comptabilité, p. 49; Pasche, ‘Pour le salut’, pp. 20-21.
45
Dit geldt misschien nog meer voor jaargetijdenstichtingen in kapittelkerken of grote parochiekerken waar een
grote groep clerici werkzaam was, zie bijvoorbeeld de vaststellingen voor de kapittelkerk van Laon: Foviaux,
‘“Amassez-vous”‘, pp. 76-77.
46
J.-P. Deregnaucourt, ‘L’élection de sépulture d’après les testaments douaisiens (1295-1500)’, Revue du Nord,
65 (1983), pp. 343-52 (p. 346); R. Grevet, ‘L’élection de sépulture d’après les testaments audomarois de la fin du
XVe siècle’, Revue du Nord, 65 (1983), pp. 353-60 (p. 355).
47
Zie ook de vaststellingen in dit verband door Hoppenbrouwers, ‘Maagschap’, pp. 105-08. Dit is enigszins
tegensteld aan het groeiende genealogische besef in de monumentale grafcultuur, cf. Dumolyn en Moermans,
‘Distinctie en memorie’, p. 346.
48
Bevestigd door Chiffoleau, La comptabilité, pp. 328 en 331, en Pasche, ‘Pour le salut’, p. 104.
150