Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

VREEMDEN VOOR ELKAAR. HET ONDERBROKEN GEHEUGEN VAN
MONASTIEKE GROEPEN TIJDENS DE VOLLE MIDDELEEUWEN
Steven Vanderputten
Universiteit Gent
Al sinds het begin van de moderne geschiedwetenschap worden onderzoekers gefascineerd
door het arsenaal rituele, iconografische, mondelinge en schriftelijke herinneringspraktijken
waarmee middeleeuwse religieuze gemeenschappen aansluiting zochten met het verleden.
Terwijl het onderzoek zich oorspronkelijk richtte op de feit- en persoonsgebonden inhoud
van de memoria, wijzen studies uit de afgelopen decennia steeds nadrukkelijker op de
meervoudige functie van de herinnering zelf, ook al blijkt die niet altijd uit een eerste lectuur
van de bronnen. Tot de voornaamste doeleinden behoorden het tot stand brengen van een
levende gemeenschap met overleden groepsleden en het verlenen van herinneringsdiensten
aan stichters en weldoeners, maar ook het sturen van de permanente zoektocht naar een
collectieve historische identiteit en naar maatschappelijke en institutionele legitimiteit. 1
Nochtans is het niet omdat herinneringspraktijken zich in de loop der eeuwen ontwikkelden
tot ‘één van de primaire taken van religieuze gemeenschappen’ – zoals op de uitnodigende
abstract voor dit Contactforum werd gesteld – dat we ons er toe mogen laten verleiden hun rol
in die milieus als een natuurlijk gegeven te zien. Veel vormen van de memoria die ingebakken
lijken in het middeleeuwse kloosterleven hebben immers weinig uitstaans met het primitieve
monastieke ideaal en werden pas na geruime tijd op grote schaal, en met enige systematiek,
toegepast. 2 Bovendien zou het verkeerd zijn deze praktijken te associëren met een
onveranderlijk en enkelvoudig discours over de plaats van de herinnering in het leven van
1
Het lijkt mij weinig zinvol hier een exhaustieve bibliografie te geven van het recente onderzoek naar de
herinneringspraktijken van religieuze groepen. Het mag volstaan te verwijzen naar de bibliografie in Arnoud-Jan
A. Bijsterveld, Do Ut Des. Gift Giving, Memoria, and Conflict Management in the Medieval Low Countries
(Hilversum: Verloren, 2007), in het bijzonder in het hoofdstuk ‘In Memoriam Mei: Hollow Phrase or Intentional
Formula? The Evidence from the Southern Low Countries’. Met dank aan Melissa Provijn voor het nalezen van
dit artikel. Voor een uitgewerkte versie van dit verkennend artikel verwijs ik naar Steven Vanderputten, ‘Individual
Experience, Collective Remembrance, and the Politics of Monastic Reform in High Medieval Flanders’, te
verschijnen in Early Medieval Europe.
2
Over de rol van memoria als didactische methode, zie Mary J. Carruthers, The Book of Memory. A Study of
Memory in Medieval Culture (Cambridge, New York en Melbourne: Cambridge University Press, 1993³). Voor de
plaats van de institutionele en biografische herinnering in vroegmiddeleeuwse kloosters, zie Catherine Cubitt,
‘Monastic Memory and Identity in Early Anglo-Saxon England’, in Social Identity in Early Medieval Britain, ed.
W.O. Frazer en A. Tyrell (London: Continuum International Publishing Group, 2000), pp. 253-76.
17