Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

langzaam maar zeker minder centraal kwam te staan. Natuurlijk moesten de bepalingen van de
stichter nog steeds worden nageleefd en de memoriediensten worden verricht, maar
vermoedelijk waren juist nieuwe donaties en een toename van memoriediensten een
doeltreffende manier om in de aandacht te blijven. Er werden echter geen nieuwe memoriediensten
voor leden van de Van Zwietenfamilie in het necrologium opgetekend. In het
memorieboek werden, na de campagne (kort voor 1500) voor de apostelbeelden, geen
schenkingen onder de naam Van Zwieten meer geregistreerd, met uitzondering van een
geldschenking van Johanna bij haar overlijden (20 september 1554).
Het zou zeer de moeite waard zijn de schenkingspatronen en de verschuivingen in de
groepen weldoeners voor Mariënpoel uitgebreid in kaart te brengen. 73 We kunnen echter nu al
constateren dat in de zestiende eeuw andere belangrijke weldoeners dan de Van Zwietens en
hun vrienden en magen naar voren traden. De schenkingen van de priester Jacob Pietersz.
Asselijns stammen uit de jaren twintig en dertig van de zestiende eeuw. Jacob Pietersz. was
jarenlang memoriemeester van de Leidse Pieterskerk en had een zuster in Mariënpoel. Behalve
met land, veel geld, een kelk en twee kleine missalen bedacht hij de zusters met pitancies
waarvan ze op vaste tijden van het jaar mochten genieten. De meest prominente begunstigers
van de zestiende eeuw waren echter Gerritje IJsbrandsdochter van Rietwijk en haar familie.
Uit het necrologium blijkt dat in de maanden februari, maart, juli, augustus en september
memoriediensten gehouden moesten worden voor leden van deze familie. 74 Gerritje, die in
1572 overleed, was de laatste priorin van het klooster, waarschijnlijk vanaf 1544. Haar
aantekeningen zijn bewaard gebleven, reden waarom we meer zicht hebben op haar
activiteiten ten behoeve van het klooster dan op de – veronderstelde – inspanningen van
Catharina van Zwieten. Gerritje deed zelf schenkingen, maar zowel de schenkingslijst in het
memorieboek als het ‘costerinneboeck’ maken duidelijk dat zij zich ook inspande om gunsten
te krijgen voor haar klooster. Tussen de perkamenten bladen van het memorieboek is een
bifolium van papier ingevoegd met de vermeldingen van de schenkingen van de laatste overste
en haar familie. Uit de formuleringen in de ik-vorm en een vergelijking met het handschrift in
het ‘costerinneboeck’ blijkt dat Gerritje in beide gevallen de auteur van deze teksten is. 75
De afname van het voorkomen van de namen van de Van Zwietens en de directe verwanten
in de schenkingslijsten wijst erop dat Mariënpoel in de zestiende eeuw van een klooster van
de Van Zwietens en hun relaties, meer een gemeenschap van – ook? – andere vooraanstaande
weldoeners uit Leiden en omgeving werd. De familieleden die waren ingetreden in het
klooster , de schenkingen en de tegenprestaties die men verwachtte, zullen dat hebben
gegarandeerd en zullen mede aan de identiteit van de instelling gestalte hebben gegeven.
Natuurlijk waren er de diensten, het graf, het altaar en de decoraties in de kapel die de zusters
herinnerden aan de stichter en zijn familie. De memorietafel raakte echter in verval. Dat gaf
Johanna van Zwieten aanleiding het klooster een nieuwe memorietafel te schenken.
De zorgvuldige compositie en de weloverwogen manipulaties tonen dat de opdracht voor
het schilderij niet in een opwelling is gegeven en dat de schilder geenszins de vrije hand kreeg.
Of het idee voor de memorietafel en de uitwerking van het plan volledig uit de koker van
Johanna van Zwieten kwam, is niet zeker. Mogelijk kreeg ze een hint van Gerritje, de priorin,
73
Avis heeft al een fors aantal schenkers, vooral uit de vijftiende eeuw, geïdentificeerd en met elkaar in verband
gebracht., Wieke Avis, ‘...om meerre gratien ende ghenaden te verwerven, in dese tijt ende glorie inder ewicheit...’.
De functies van de memoriepraktijk van het klooster Mariënpoel bij Leiden in de 15e eeuw, voor de schenkers uit
het Memorieboek en voor de familie Van Zwieten in het bijzonder (ongepubliceerd werkstuk) (Universiteit Leiden,
2005). Dank aan Wieke Avis die mij haar werkstuk ter inzage gaf.
74
Van de Velde, ‘Gerritgen Ysbrantsdochter’, pp. 86-87.
75
Van de Velde, ‘Gerritgen Ysbrantsdochter’, pp. 82-83.
135