Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

constateerde dat memorievoorstellingen niet zomaar een bijdrage leverden aan de cultuur van
de memoria, maar dat ze tevens een afspiegeling zijn van die cultuur. In het artikel ‘Memoria
und Memorialbild’ laat hij zien hoe in memorievoorstellingen alle aspecten van de memoria
worden verbeeld: religieuze, maar ook sociale, historische, historiografische en politiekmaatschappelijke
aspecten. Memorievoorstellingen hadden een publieke functie. Dat wil niet
zeggen dat ze voor iedereen zichtbaar waren. Ze fungeerden, net als rituelen en geschreven
teksten , als communicatiemiddel en ze waren dus daar te vinden waar degenen voor wie hun
boodschappen bestemd waren, ze konden zien. Veel van deze kunstwerken bevonden zich in
een kerk waar iedereen een gebed voor de herdachte personen kon uitspreken. Andere waren
alleen bedoeld voor de leden van bepaalde gemeenschappen en instellingen zoals families en
kloosters; ze bevonden zich bijvoorbeeld in een privékapel of een niet algemeen toegankelijke
ruimte in een klooster. 6
Ik hoop te laten zien dat het belangrijk kan zijn om bij een onderzoek van memorie -
praktijken niet alleen schriftelijke, maar ook objecten en beeldende kunst te betrekken.
Onproblematisch is dit niet. Het wegen van de informatie die de beide brontypen verschaffen
kan lastig zijn, maar daarnaast, en hierop zal ik met name ingaan, zien onderzoekers van
objecten en beeldende bronnen zich in veel gevallen voor dezelfde vragen gesteld als
onderzoekers van schriftelijke bronnen. De Maria met Kind van de familie Van Zwieten uit het
bij Leiden gelegen klooster Mariënpoel leent zich uitstekend voor een bespreking van de
problematiek . Het schilderij is een – gedeeltelijke – kopie van een ouder exemplaar en het
heeft bijna alle functies die in een memoriestuk aanwezig konden zijn. Daarnaast zijn er
verschillende relevante schriftelijke bronnen van het klooster overgeleverd. De voornaamste
zijn: de akten die betrekking hebben op de stichting van het klooster, een schenkingslijst, een
necrologium waarin staat opgetekend op welke dag voor wiens zielenheil gebeden moest
worden en twee kostersboekjes. 7
2. TOT GEDACHTENIS VAN DE STICHTER EN ZIJN FAMILIE
In memorievoorstellingen zijn de verschillende functies van de laat-middeleeuwse memoriapraktijken
terug te vinden. Dat geldt ook voor de Maria met Kind die in 1552 werd
vervaardigd . Wat betreft de religieuze functie: de geportretteerden zijn knielend in gebed
afgebeeld voor Maria en het Kind Jezus en ze geven dan ook het goede voorbeeld aan
diegenen die het schilderij zagen. Het tweede aspect van de religieuze functie lijkt afwezig,
want de voor memorietafels gebruikelijke bede, ‘God heb de ziel’ of ‘Bid voor de ziel’,
ontbreekt . Het schilderij speelde echter wel degelijk een rol in de zorg voor het zielenheil van
de familie Van Zwieten. Dit kan worden afgeleid uit de aanwezigheid van de zinsnede
‘Hier leyt begraven’ in de onderschriften onder de portretten van Boudewijn van Zwieten, zijn
vrouw Ludgard van Nijenrode en hun dochter Margriet (Afbeelding 2). Hieruit blijkt dat
het schilderij zich dicht bij het familiegraf bevond, en dat was de plaats, aldus een van de
6
Voor een analyse van de thans nog bekende memorievoorstellingen uit het (aarts)bisdom Utrecht: Van Bueren,
Leven na de dood. Voor een overzicht van de thans bekende memorievoorstellingen op het internet: Memoria in
beeld. Middeleeuwse memorievoorstellingen uit Nederland (www.let.uu.nl/memorie/).
7
De geraadpleegde stukken bevinden zich in het Regionaal Archief Leiden (RAL), inventaris van Overvoorde,
J.C. Inventaris van de archieven van de kloosters (Leiden, 1917, herzien 1995): Kloosterarchieven 859-860,
862 en 873 (de oorkonden betreffende de stichting); 858 (cartularium, met eveneens de stukken betreffende de
stichting van het klooster), 888 (necrologium), 889 (‘Dit ist memorieboec’), 883 (‘Dat coster boeck’) en 884 (‘Dit
is die costerinne boeck’). Zie verder www.leidenarchief.nl.
117