Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

HERINNERING IN DE PRAKTIJK. DE ROL VAN BEELD EN GESCHRIFT
Truus van Bueren m.m.v. Marieke de Winkel
Universiteit Utrecht
1. INLEIDING. DE MIDDELEEUWSE PRAKTIJK VAN HET GEDENKEN
In 1552 liet Johanna van Zwieten een memorietafel voor haar familie vervaardigen. Op dit
schilderij van 129,5 cm hoog en 385 cm breed staat een voorstelling van een Maria met Kind
met aan weerszijden de portretten van zeventien leden van het geslacht Van Zwieten
(Afbeelding 1). 1 Boven elke beeltenis prijkt het wapenschild van de geportretteerde, eronder
staat een tekst met de naam, de sterfdatum en de plaats waar de afgebeelde persoon is
begraven. Het schilderij was bestemd voor Mariënpoel, het regularissenklooster bij Leiden dat
in 1428 was gesticht door Boudewijn van Zwieten, Johanna’s overgrootvader. 2 De memorie -
tafel diende ter vervanging van een ouder exemplaar. In de tekst onder het portret van de
opdrachtgeefster staat dat zij heeft ‘doen vernieuwen dit tafereel wanttet van ouderdom al
vergaen was’. Dat ‘tafereel’ – een schilderij of een muurschildering – moet in of kort na 1450
zijn vervaardigd.
* Met dank aan Mario Damen, Douwe Faber, Daantje Meuwissen en Rolf de Weijert voor hun opmerkingen bij
een eerdere versie van dit artikel en aan het Regionaal Archief Leiden. Voor dit artikel heb ik dankbaar gebruik
gemaakt van de ongepubliceerde doctoraalscriptie van Simone van de Velde, Gebed zonder eind. Memorieboeken
van klooster Mariënpoel (1428-1573) (Universiteit Utrecht, 1999).
1
Initialen P.S. (op schilderij), mogelijk Pieter Willemsz. Sluyter. Datering in onderschrift portret Johanna van
Zwieten: 1552. Doek, 129,5 385 cm, Leiden, Stedelijk Museum De Lakenhal, inv. nr 250. Literatuur: Stedelijk
Museum de Lakenhal. Catalogus van de schilderijen en tekeningen (Leiden, 1983), p. 6 (met verdere literatuurverwijzingen)
en Truus van Bueren, met (bijdragen van) W.C.M. Wüstefeld Leven na de dood. Gedenken in de
late Middeleeuwen (Turnhout/Utrecht: Museum Catharijneconvent, 1999), pp. 238-40.
2
Over het geslacht Van Zwieten en over Boudewijn van Zwieten in het bijzonder: F.J.W. van Kan, ‘Boudewijn
van Zwieten, tresorier van Holland’, Holland, 13 (1981), pp. 288-305; F.J.W. van Kan, ‘Het middeleeuwse riddermatige
geslacht Van Zwieten’, Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie, 38 (1984), pp. 49-96;
Wouterina P. Bouwman, ‘Latijnse aantekeningen uit het missaal van het kasteel Loenersloot betreffende de
families Van Zwieten en Van Amstel van Mijnden’, De Nederlandsche leeuw, 115 (1998), kol. 1-21, spec. kol. 12-
16; Hanno Brand, Over macht en evenwicht. stedelijke elites in Leiden (1420-1510), Studies in Urban Social,
Economic and Political History of the Medieval and Modern Low Countries, 6 (Leuven/Apeldoorn, 1996), zie
register; Mario Damen, De staat van dienst. De gewestelijke ambtenaren van Holland en Zeeland in de
Bourgondische periode (1425-1482), Hollandse Studiën, 36 (Hilversum, 2000), zie register; Antheun Janse,
Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late Middeleeuwen, Adelsgeschiedenis, 1 (Hilversum,
2001), zie register. Voor de stichtingsdatum van Mariënpoel, zie bijvoorbeeld Van Kan, ‘Boudewijn van Zwieten’,
p. 298.
115