Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

door de diverse partijen was essentieel om alles vlot te laten verlopen en om iedereen op de
hoogte te houden. Daardoor zijn wij doorgaans – in tegenstelling tot de situatie betreffende vele
andere vormen van memoriezorg – goed geïnformeerd over de instelling en de instandhouding
van jaargetijden, tenminste wanneer de archieven van de betrokken organen geen al te grote
verliezen hebben geleden. De archieven van kerkfabrieken, parochiale distafels, hospitalen
en godshuizen, kapittels en kloosters, begijnhoven en andere kerkelijke en semi-kerkelijke
instellingen puilen dan ook vaak uit van documenten die op jaargetijden betrekking hebben.
Wij komen er straks op terug. Deze bronnenrijkdom staat evenwel in schril contrast met
de armoede aan wetenschappelijk onderzoek naar dit fenomeen voor het hier onderzochte
studiegebied , althans voor wat betreft de late middeleeuwen. Voor de volle middeleeuwen (tot
circa 1250), wanneer jaargetijdenstichtingen nog niet zo frequent voorkwamen, is er toch al wat
meer studiewerk verricht. 10 Natuurlijk delen de meeste studies over de hierboven genoemde
instellingen wel een en ander mee over jaargetijden, maar dit blijft meestal beperkt tot het
aanhalen van enkele – en gewoonlijk de meest opzienbarende – stichtingen, zonder al te veel
oog voor de contextualisering en de longue durée.
In het hierna volgende betoog beogen wij niet om de vaak zeer verspreide en moeilijk te
combineren detailgegevens die tot dusver in zeer uiteenlopende studies, vaak en passant,
werden weergegeven te bundelen. Wij proberen eerder een aantal meer algemene bedenkingen
te formuleren in de hoop dat het toekomstige onderzoek meer gericht en adequater zal
kunnen gebeuren. Uitgangspunt vormen enkele recente detailstudies, aangevuld met
vergelijkings punten van buiten de Nederlanden, een kwestie dus van het geheel in een bredere
context te zien. 11
1. MOEILIJKE OMSCHRIJVING
Eén van de problemen waarmee een onderzoeker te maken krijgt wanneer hij de door hem
bestudeerde jaargetijden probeert te kwantificeren en te vergelijken met de gegevens van elders
of vroeger, is de diversiteit die kan schuilgaan onder de noemer ‘jaargetijde’ (anniversarium).
Niet alleen de middeleeuwers zelf, maar ook de moderne wetenschappers zijn wat dit betreft
niet altijd even consequent geweest. 12 De stichting van een jaargetijde betrof in essentie de
instelling van een jaarlijkse kerkdienst, in haar primaire vorm een votiefmis in de vorm van een
requiemmis, die werd opgedragen voor het zielenheil van één of meerdere expliciet vermelde
en meestal bij naam genoemde overledenen. Wel kon het gebeuren dat de stichting al een
aanvang nam nog vóór de betrokkene overleden was. In een dergelijk geval droeg men tot aan
het eigenlijke overlijden een H.-Geestmis op. 13 Bij jaargetijden met een zekere omvang vonden
ook andere liturgische vieringen plaats, zowel vóór, tijdens, als ná de jaarmis – eventueel
gebeurde dat zelfs op een volstrekt andere plaats –, terwijl ook vaak allerlei distributies van
geld en zaken in natura konden gebeuren.
Sommige uitvoerige stichtingen waren in feite een verzameling van talrijke jaarmissen en
eventueel uitdelingen die telkens in een andere kerk of kapel doorgingen, zij het steeds op
10
Zie bibliografie in de noten 6-8.
11
De studies worden hierna opgesomd in het luik ‘Bescheiden onderzoek’, noten 37-43. Ze zullen in deze studie
niet telkens herhaald worden om het voetennotenapparaat niet nodeloos te verzwaren.
12
Zie vooral J.-L. Lemaître, Mise à jour du fascicule: N. Huyghebaert, Les documents nécrologiques, Typologie
des sources du moyen âge occidental, 4 (Turnhout, 1985), pp. 23-25 en Huyghebaert, Les documents, passim (met
verwijzing naar oudere literatuur).
13
Zie ook algemeen Lemaître, Mise à jour, pp. 23-24; Foviaux, ‘“Amassez-vous”‘, pp. 76 en 89.
143