Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

nauwe banden onderhielden. Dit kon de keuze voor een bepaalde tekstsoort betreffen, maar ook
de selectie van het materiaal en de wijze van vertellen. Achtergrond en verklaring moeten nog
worden onderzocht en misschien kan de tweede bijdrage van Bas Diemel hiervoor richting -
gevend zijn. Diemel poogt namelijk de verschillen in de rol en vorm van de collectieve
herinnering in laatmiddeleeuwse gemeenschappen van de Moderne Devoten in de Zuidelijke
Nederlanden te verklaren vanuit een verschil in groepscultuur, waarvan zij deel uitmaakten.
Desondanks vertoonden de door Diemel onderzochte gemeenschappen onderling grote
gelijkenissen en waren ze nauw met elkaar verbonden.
Arnoud-Jan Bijsterveld en Paul Trio behandelen specifieke herinneringspraktijken van leken
in relatie tot religieuzen. Hun onderzoeken zijn gebaseerd op voornamelijk documentaire
bronnen . Bijsterveld gaat het gebruik en de betekenis na van de term memoria in schenkingsoorkonden
die betrekking hebben op de liturgische herinneringspraktijk in de volle middel -
eeuwen. Hij leidt hieruit af dat het cluniacenzer gedachtegoed op dit gebied zich onder invloed
van de Gregoriaanse hervormingsbeweging verbreidde van de hoge geestelijkheid via
wereldlijke vorsten naar de adel. De liturgische gedachtenis ging een belangrijk onderdeel van
de wederkerigheid tussen kloosterlingen en hun schenkende verwanten vormen. Dit bevestigt
de opvatting dat leken zich in die tijd steeds meer associeerden met monastieke rituelen en
gebruiken, in dit geval in de context van herinneringspraktijken. Trio van zijn kant verschuift
de aandacht naar de late middeleeuwen en geeft een overzicht van het onderzoek tot dusverre
van persoonsgebonden jaargetijden, waarbij armenzorg en misviering werden gecombineerd
in de dodenherdenking met het duidelijke oogmerk de tijd die overledenen in het vagevuur
moesten doorbrengen te verkorten. De voornaamste bronnen hiervoor zijn stichtingsakten,
testamenten en obituaria of jaargetijdenregisters. Het onderzoek naar de betekenis van die
laatmiddeleeuwse jaargetijden in de Nederlanden bevindt zich op dit moment nog in het
beginstadium , maar Trio’s overzicht vormt een duidelijke uitnodiging tot, en ondersteuning
voor, verder onderzoek.
Elisabeth van Houts en Truus van Bueren tonen het belang van een multidisciplinaire
aanpak in het memoria-onderzoek aan door naast tekstuele bronnen ook de studie van
objecten op de voorgrond te plaatsen. Objecten blijken tekstuele bronnen van middeleeuwse
herinnerings praktijken duidelijk te bevestigen en aan te vullen. Beide auteurs houden zich
eveneens bezig met herinneringspraktijken van lekenfamilies die geassocieerd zijn met
religieuze instellingen. In haar onderzoek naar de commemoratieve traditie in de familie van
de Warennes, een Anglo-Normandisch geslacht dat zich via huwelijk ook met Vlaamse roots
en contacten had verrijkt, interesseert van Houts zich op basis van zowel teksten als funeraire
objecten die een rol speelden in de herinnering vooral voor de vraag waarom en hoe dergelijke
commemoratieve tradities uitstierven. Dit onderzoek brengt haar tot de conclusie dat het einde
van zo’n traditie vaak pas zichtbaar wordt met het begin van een nieuwe. Van Houts constateert
daarbij net als Goudriaan, Vanderputten en Bollmann, de bepalende rol van crisissituaties en de
invloed van het eigentijdse perspectief van herdenkers op de vormgeving van een herinneringspraktijk.
Afhankelijk van hun relevantie werden oude tradities gemakkelijk door nieuwe
vervangen . Daarnaast waarschuwt van Houts onderzoekers ervoor niet te vergeten dat veel
herinneringspraktijken , zeker op het niveau van het familiale geheugen, nooit zullen zijn
opgetekend en op andere wijzen, via mondelinge overlevering of bewaarde objecten, kunnen
hebben voortbestaan.
Van Bueren bespreekt de herinneringspraktijk zoals deze gestalte kreeg in memorietafels,
gemaakt in opdracht van lekenweldoeners en uitgestald in (semi-)publieke religieuze
ruimten. Behalve een functie in de memoria hadden ze ook een didactische en sociaalmaatschappelijke
functie. Ze bevatten historische informatie en stonden daarmee ten dienste
van de kennis van het verleden. De afwijkingen in de door Van Bueren besproken schildering
14