Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

stelling tot andere moderne devoten, zoals Gerard Zerbolt van Zutphen en Thomas à Kempis,
zijn er van de hand van Brinckerinck geen teksten overgeleverd die ons meer kunnen zeggen
over zijn visie op het geestelijke leven. Onze belangrijkste bron zijn de zogenaamde collatietraktaten,
die de schriftelijke neerslag vormen van de wekelijkse opwekkende toespraken die
Brinckerinck hield in de zusterhuizen. Pas rond 1450, dus ruim dertig jaar na zijn dood in 1419,
werden zijn collaties gebundeld en in omloop gebracht. Hieronder zal ik omwille van de
duidelijkheid de toespraken van Brinckerinck aanduiden als ‘collaties’ en de schriftelijke
neerslag daarvan als ‘collatietraktaten’.
In deze bijdrage zal ik nader ingaan op de receptie van de collaties van Johannes
Brinckerinck om zo meer te kunnen zeggen over de rol en de functie van deze teksten binnen
de herinneringscultuur bij de Moderne Devotie. Dit zal ik doen aan de hand van een verzamelhandschrift,
namelijk hs. Nijmegen, UB 188. De collaties van Brinckerinck zijn om meerdere
redenen een interessante bron. In alle gemeenschappen van de Moderne Devotie werden
geestelijke toespraken (collaties) gehouden. Er moeten dus duizenden toespraken geweest
zijn, maar toch zijn er daar maar enkele van bewaard gebleven. Het is dus uitzonderlijk dat
de collaties van Brinckerinck zijn overgeleverd, en in vergelijking met de andere collatie -
traktaten ook nog eens in meerdere handschriften. Daarnaast zijn collaties in veel opzichten
representatief voor de geloofsbeleving binnen een religieuze gemeenschap, omdat de rector of
biechtvader zich moest bedienen van de woorden en concepten die de vrouwen binnen de
gemeenschap kenden en aanspraken. Bovendien zijn deze teksten sterk moralistisch en
didactisch van aard wat maakt dat ze een belangrijke rol hebben gespeeld in de cultuur -
overdracht.
Het Nijmeegse handschrift UB 188 heeft toebehoord aan het vrouwenklooster Sint-
Agnieten in Arnhem. 4 In de levensbeschrijving van Gese Tytes, een zuster van het Gemene
Leven uit het Meester-Geertshuis te Deventer, lezen we hoe zij naar Arnhem werd uitgezonden
om de jonge gemeenschap te onderrichten in het religieuze leven. 5 Enkele jaren later trad het
Arnhemse zusterhuis toe tot de derde orde van Sint-Franciscus. Op 16 januari 1459 kregen
de zusters toestemming over te gaan tot de reguliere orde van Augustinus. Het is ook rond het
midden van de vijftiende eeuw dat we het Nijmeegse handschrift moeten dateren. Deze codex
bevat naast de collatietraktaten van Johannes Brinckerinck nog verschillende andere teksten.
Dit maakt dit handschrift tot een interessante casus om de receptie van de collaties van
Brinckerinck nader te bekijken. Hieronder zal ik verder ingaan op de aard van de andere
teksten uit dit verzamelhandschrift om te achterhalen of deze teksten met een bewust doel zijn
samengevoegd. In eerste instantie is het echter van belang kort in te gaan op de praktijk en het
belang van de collaties bij de Moderne Devotie.
1. DE COLLATIE BIJ DE MODERNE DEVOTEN
In de Regel van Benedictus wordt de ‘collatie’ omschreven als een bijeenkomst na de avondmaaltijd
waarbij er een tekst werd gelezen om de monniken stof tot overdenking te geven voor
de nacht. 6 De moderne devoten namen de praktijk van de collatiebijeenkomsten over, maar
gaven hier een eigen invulling aan. Op zon-en feestdagen kwamen de Broeders van het Gemene
4
Over de geschiedenis van dit Arnhemse vrouwenconvent: Paul J. Begheyn, ‘De handschriften van het
St.-Agnietenklooster te Arnhem’, Ons Geestelijk Erf, 45 (1971), pp. 3-44 (pp. 3-12).
5
Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren ed. Dirk de Man (’s-Gravenhage: Nijhoff,
1919), p. 58.
6
De regel van Sint-Benedictus [oorspronkelijke titel: Regula monachorum], vert. door Vincent Hunink
(Amsterdam: Atheneum, Polak& van Gennep, 2000) hoofdstuk 42, 3.
80