Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

oudste stichtingen, daterend uit de periode tot en met het begin van de veertiende eeuw. Buiten
het feit dat ouder archief meer te lijden heeft gehad van de tand des tijd, speelt ook mee dat
diverse oudere stichtingen na verloop van tijd opgeheven werden omdat de inkomsten niet
langer toereikend waren. Wanneer men moest besparen op de uitvoering van het jaargetijde
wegens dalende inkomsten, sneuvelde eerst de uitdeling van aalmoezen, vooraleer ook de
(mis)dienst(en) achterwege gelaten werd(en). De ontwaarding van de van oudsher ingestelde
renten of cijnzen of het verlies ervan door bijvoorbeeld oorlog of natuurrampen, leidde vaak
al op het einde van de middeleeuwen tot de stilzwijgende opheffing van het jaargetijde. 27
Daarna had het bewaren van het stichtingscharter nog weinig nut. Anderzijds is het ook niet
ondenkbaar dat een aantal vroege stichtingen nog via een mondeling akkoord hun beslag
gekregen hadden, en dat daarvan zelfs nooit een stichtingsakte werd opgemaakt. Ook beperkte
men zich in die eerdere periode soms tot een schenkingsakte met de vage formulering ob
remedium anime (en andere gelijkaardige uitdrukkingen), alhoewel deze formules ook andere
tegenprestaties dan jaargetijden kunnen verbergen. 28 Een ander probleem is dat – en dit geldt
opnieuw voornamelijk voor de vroegste stichtingen – de stichtingsakte alleen de financiële kant
van de zaak behandelde. Voor de modaliteiten van de uitvoering van het jaargetijde verwees
men dan simpelweg naar ‘wat men gewoonlijk placht te doen binnen die instelling’ of naar een
specifiek jaargetijde dat nagevolgd moest worden. 29 Men moet dan al veel geluk hebben om ook
nog over de volledige uitvoeringsbepalingen van het aangehaalde voorbeeldjaargetijde te
beschikken.
Rekeningen van de instellingen die met het jaargetijde werden belast of waar het jaargetijde
effectief werd uitgevoerd (bijvoorbeeld kerk- of disrekeningen) geven vooral een kijk op de
effectieve uitvoering en de daarmee gepaard gaande inkomsten en uitgaven. Voor de aard van
de uitvoering is de annotatie meestal te beknopt. Ook wordt hier zelden of nooit een stichtingsdatum
gegeven. Documenten die betrekking hebben op de goederen die voor jaargetijden
waren bestemd, zoals bijvoorbeeld renteboeken en landboeken, kunnen ook gegevens over die
jaargetijden aanbrengen. 30
Een derde bron van informatie zijn de obituaria of jaargetijdenregisters. Afhankelijk van de
vorm en doelstelling ervan, kon de inhoud variëren van een min of meer volledige weergave
van de jaargetijdenstichting (soms ook met de overdracht van de goederen en de datum van de
inrichting) tot enkel de opname van zeer specifieke gegevens (bijvoorbeeld alleen de clausules
van de stichting die verband hielden met de instelling of organisatie die het obituarium
bijhield). Dergelijke registers dienden in de eerste plaats als administratieve geheugensteun
voor de instellingen die met de organisatie en/of uitvoering belast waren (plichten) en voor
de personen (familie van de stichter) of instellingen die bepaalde rechten (bijvoorbeeld
uitkeringen ) genoten. Daarom werden de erin opgenomen jaargetijden chronologisch geordend
volgens het stramien van de kerkelijke kalender. Initieel dienden obituaria dus niet als
liturgische werkinstrumenten, maar konden zij wel nuttig zijn bij de organisatie ervan. Het
langdurige administratieve gebruik van deze documenten is af te lezen uit de vele wijzigingen
27
Met andere woorden: zonder de goedkeuring van of een andere tussenkomst door de kerkelijke overheid. Hierop
wordt gewezen door Lemaître, Mise à jour, p. 125; Huyghebaert, Les documents, p. 55 en Genicot, Une source,
pp. 87-88, en 111.
28
Meer algemeen Bijsterveld, Do ut des, passim.
29
Een stichting in de Ieperse Sint-Maartenskerk uit 1276 moest gebeuren sicut pro uno canonico, zie Trio,
‘De Stichting’, p. 162 n. 82. Andere voorbeelden in M. De Smet, ‘“Ter lavenessen mynre zielen”. Middeleeuwse
jaargetijdenstichtingen in de Sint-Niklaaskerk te Gent’ (onuitgegeven licentieverhandeling, K.U.Leuven,
Departement Moderne Geschiedenis, 2000), p. 127.
30
Bijvoorbeeld de renteboeken van de distafel van de Gentse Sint-Niklaasparochie, zie De Smet, ‘“Ter
lavenesse”‘, p. 47.
147