Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

interesse van de moderne devoten van het Leuvense Sint-Maartensdal en werd door middel van
ruil voor de eigen bibliotheek verworven.
Wat voor boek was het handschrift uit Villers? In de eerste plaats dient het handschrift
codicologisch te worden geanalyseerd, zodat er een basis is waarop tekstinhoudelijk onderzoek
kan rusten. 22 In het verleden is het handschrift beschreven als ‘onvolledige verzamelcodex’
(D.A. Stracke), 23 ‘op aanvraag samengestelde convoluut’ (Jacques Foret), 24 ‘convoluut in zes
delen’ (BNM) 25 en ‘verzamelhandschrift’ (Wybren Scheepsma). 26 In het handschrift zijn niet
minder dan zeventien veertiende-eeuwse handen te onderscheiden, nog afgezien van twee
jongere handen die aantekeningen in de marges hebben geplaatst. 27 De belangrijkste hand A
heeft het colofon en ongeveer de helft van de 261 bladen geschreven. Het handschrift bestaat
uit elf codicologische eenheden (Jan Deschamps onderscheidde zes delen, waarvan ik er twee
in twee of meer heb gesplitst in overeenstemming met de definitie van Gumbert). 28 De cesuren
tussen de eenheden zijn telkens het samengaan van een nieuw katern met een nieuwe
tekst(reeks), meestal ook met een nieuwe hand en een nieuwe bladopmaak. De eenheden
kunnen los van elkaar bestaan en kunnen in een andere volgorde worden gezet, en dat zijn
de belangrijkste voorwaarden volgens de definitie van Gumbert. 29 Sommige codicologische
eenheden bevatten meerdere handen, doordat op lege plekken korte teksten zijn ingepast.
Daardoor overstijgt het aantal handen het aantal eenheden. Het handschrift is, zoals we zagen,
in opdracht geschreven en bevat een index in een eigentijdse hand. Dat zijn redenen om te
veronderstellen dat het als geheel is geproduceerd. Of dat het geval is, kan niet worden
parco dominarum tempore domini iacobi abbatis [laatste vier woorden door de hand van f. 1 r ; waarschijnlijk
correctie op rasuur] pro communi armario de elemosinis sibi largitis. quamobrem precatur lecturos in eo quod
dicere uelint anima eius cum animabus omnium fidelium defunctorum per dei misericordiam et per ihesu cristi
sanguinis aspertionem. et per intercessionem beate marie ac omnium sanctorum sanctarum que requiescant in
pace amen amen Daaronder, in de hand van f. 1r: Liber sancte marie de uillari in brabancia. Met zwarte inkt, door
een zestiende-eeuwse hand: dono datus Monasterio sancti Martinj in Louanio, loco alterius, quem Prior
Villariensis habet ex Bibliotheca nostra martiniana. Fr. Syluanus 1568.
22
In mijn proefschrift neem ik een volledige beschrijving van het handschrift op.
23
D.A. Stracke, ‘Arnulf van Leuven, O. Cist. versus gelukz. Hermann Jozef, O. Praem.’, Ons Geestelijk Erf,
24 (1950), pp. 27-50 (p. 29).
24
Beschrijving van het handschrift door Jacques Foret in Thérèse Glorieux-De Gand, Cistercienzer handschriften
van de Koninklijke bibliotheek van België: Catalogus, Catalogi van tentoonstellingen georganiseerd in de
koninklijke Bibliotheek Albert I, 226 (Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 1990), pp. 82-83, nr. 20.
25
Bibliotheca Neerlandica Manuscripta, , [geraadpleegd op 21-09-2006].
26
Wybren Scheepsma, De Limburgse sermoenen (ca. 1300): De oudste preken in het Nederlands (Amsterdam:
Bert Bakker, 2005), p. 76.
27
Daar volgens Gumbert onderscheidbare zaken zo veel mogelijk van elkaar gescheiden moeten worden, heb ik
zoveel mogelijk handen onderscheiden. Het is mogelijk dat ik in het werk van één kopiist verschillende handen
heb gezien, bijvoorbeeld doordat er een andere pen is gebruikt of kleiner is geschreven. Gumbert, Codicologische
eenheden, p. 32.
28
Beschrijving van het handschrift door Jan Deschamps in Albert Ampe, Jan van Ruusbroec 1293-1381:
tentoonstellings catalogus, Catalogi van tentoonstellingen georganiseerd in de koninklijke Bibliotheek Albert I,
182 (Brussel: Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1981), pp. 22-24, nr. 6. Twee van de door Deschamps onder -
scheiden delen waren verder te splitsen op grond van zichtbare breuken tussen katernen. Deschamps’ indeling was
denkelijk gebaseerd op het onderscheiden van handen, maar hij gaf geen argumenten bij zijn indeling.
29
Het is overigens lastig te bepalen of een deel een codicologische eenheid is of gewoon een nieuw blok binnen
een eenheid. Een blok wordt ook begrensd door een katerngrens en een grens in ander opzicht, zoals de hierboven
genoemde. Volgens Gumbert kunnen blokken echter niet in een willekeurige volgorde worden geplaatst: ze
zijn van meet af aan bedoeld om in een zekere volgorde bij elkaar te staan. Als zo’n blok een afgesloten tekst of
tekstreeks bevat, is het dus aan de onderzoeker om op basis van andere dan codicologische gronden (namelijk:
tekstuele) te beoordelen of iets een blok dan wel een codicologische eenheid is. Gumbert, Codicologische
eenheden , p. 14.
75