Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

katern V. Maar dan verschijnt op fol. 26, merkwaardig genoeg nu níet aan het begin van katern
V, hand A opnieuw met de redditus agrorum sive domorum preter beneficia, de overige renten
die niet op weldaden berusten en waar geen memoriediensten tegenover staan. We kunnen dus
alle aangekondigde onderdelen zonder moeite identificeren.
3. DE KRONIEK
Het handschrift opent dus met de kloosterkroniek. De auteur probeert aan de geschiedenis
van het klooster allure te geven door deze in een universeel-historische context te plaatsen.
Hij beschrijft de triomfantelijke gang van het licht van de kuisheid, Gods grote gave aan de
mensheid, door de wereldgeschiedenis vanaf de schepping, totdat het de uithoeken van de
aarde bereikt, het quasi onbewoonbare Holland, en uiteindelijk zelfs doordringt tot in Gouda.
Daar verlichtte de kuisheid het hart van de matrona Machteld Cosijns. Ook de uitwendige
vormgeving is erop gericht de start van het handschrift bijzonder cachet te verlenen. Begonnen
wordt met een royale initiaal in de stijl van het Margarethapenwerk, dat nog uit vier andere
handschriften van het klooster bekend is. 18 Het wereldhistorische begin, dat sterk theologisch
is geladen, kan geïdentificeerd worden als de eerder genoemde prefatio; bij de komst van de
kuisheid in Gouda schakelen we over op de inchoatio en vervolg, de eigenlijke geschiedenis
van het klooster. Maar in beide onderdelen treffen we dezelfde gedachtengangen aan.
Allereerst vinden we een specifieke theologie over schepping en mensheid. Daarin wordt
de neoplatoons getinte gedachte van de schepping als een uittreden of uitstralen van het
goddelijke licht gecombineerd met de aristotelische idee van het hylomorfisme: de verklaring
van het ontstaan van de werkelijkheid door de combinatie van de vormen, opgevat als
gedachten van God, met de materie. Deze specifieke combinatie lijkt kenmerkend voor de
theologie van de doctor seraphicus, Sint Bonaventura. 19
Het tweede dat in de kroniek opvalt is een geprononceerde theologie van de geschiedenis,
die onder het perspectief van de vooruitgang wordt gezien. Die wordt afgemeten aan de kracht
waarmee het licht van de maagdelijkheid of kuisheid in de wereld straalt. In de eerste periode
van de geschiedenis had God slechts weinig vrienden op aarde. Henoch was één van hen,
maar er was niemand die maagdelijk bleef tot het eind van zijn leven. Vanwege hun slechtheid
stuurde God de zondvloed over de mensen en redde alleen Noach en de zijnen. Daarna
maakte de mensheid een nieuwe start en leefde voortaan een sterker gedisciplineerd leven.
Sommigen bewaarden hun maagdelijkheid gedurende al hun levensdagen, zoals de profeet
Elia. De zon van Gods genade, die lang achter de wolken verscholen was geweest, ging steeds
sterker schijnen, en per incrementa temporis – met het voortschrijden van de tijdsfasen –
raakte de maagdelijkheid steeds meer verbreid. Een voorlopig hoogtepunt werd bereikt met het
optreden en de regelgeving van Sint Franciscus. Met die incrementa temporis lijkt enigszins
verkortend te worden verwezen naar een schema van zes of zeven aetates – wereldtijdperken –,
waarbij geen verschil wordt gemaakt tussen de perioden vóór en die na het verlossingswerk van
Christus. Een dergelijk schema van tijdvakken gaat terug op Augustinus, maar bij hem is met
de komst van Christus de volheid der tijden aangebroken, zodat er na het intreden van het zesde
tijdvak met de Incarnatie geen vooruitgang meer is. 20 In de twaalfde eeuw begonnen theologen
18
Klein, ‘Marginale problemen’, pp. 100-02.
19
J.M. Hammond, ‘St. Bonaventure’, in New Catholic Encyclopedia vol. 2 (Farmington Hills, Mich.: Gale, 2003),
pp. 479-93. Zie ook J. Ratzinger, ‘Licht und Erleuchtung. Erwägungen zu Stellung und Entwicklung des Themas
in der abendländischen Geistesgeschichte’, Studium Generale, 13 (1960), pp. 368-78.
20
Joseph Ratzinger, The Theology of History in St. Bonaventure, vert. Z. Hayes (Chicago: Franciscan Herald
Press, 1971), pp. 95-96.
94