Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

3. DOEL EN FUNCTIE
In 1459 ging het Arnhemse zusterhuis Sint-Agnes over van een tertiarissenconvent naar een
besloten regularissenklooster. Met deze overgang veranderde niet alleen de institutionele vorm
van de gemeenschap, maar ontstond er ook een behoefte aan schriftelijke ondersteuning van deze
overgang. 29 Hiervoor waren verzamelhandschriften nodig die teksten bevatten met instructies
voor beginnende, jonge kloosterlingen. Wellicht heeft het handschrift gefunctioneerd als boek
waaruit tijdens de maaltijd of tijdens de collatie werd voorgelezen. Alle zusters waren dan
bijeen en konden zodoende aan de hand van enkele teksten geïnstrueerd en tegelijkertijd
onderwezen worden in de monastieke levenswijze. 30
Een andere mogelijkheid is echter dat de zusters het handschrift gebruikt hebben om uit
de verschillende teksten stof voor de meditatie te halen. Het individuele karakter van de
geestelijke opgang om gelijk te worden aan Christus en opgenomen te worden in de hemelse
zaligheid ondersteunt deze hypothese. Uit de geestelijke teksten konden de zusters punten
halen die zij dan kort konden noteren in kleine notitieboekjes (rapiaria), die ze bij zich konden
dragen en enkele malen per dag konden openslaan om uit te lezen. 31 Het formaat van het
handschrift (ca. 215140 mm) maakt dat het handschrift zowel privé gelezen kon worden,
maar tegelijkertijd ook een meer openbare, didactische functie gehad kan hebben. De sobere
stijl waarin de tekst is opgemaakt en het feit dat er zeer weinig randopmerkingen zijn, lijkt te
wijzen op het laatste.
Hoe passen nu de collaties van Johannes Brinckerinck in dit geheel? De oorspronkelijke
aantekeningen van de zusters van Deventer en Diepenveen werden rond 1450 samengevoegd
en geredigeerd tot één tekstcorpus. De collatietraktaten van Brinckerinck moeten beschouwd
worden als zijn geestelijke erfenis. De kopiist of samensteller van het Nijmeegse handschrift
maakte handig gebruik van de populariteit die Brinckerinck genoot als de organisator en
geestelijk vader van de devote vrouwenbeweging. 32 Niet alleen waren de collaties van
Brinckerinck vanwege hun praktische en vermanende karakter uitermate geschikt om als
instructiestof te dienen voor beginnende kloosterlingen, maar tegelijkertijd konden de zusters
de collatietraktaten ook gebruiken om stof uit te halen voor de meditatie.
Daarnaast was er nog een ander belangrijk argument waarom de collatietraktaten van
Brinckerinck in dit verzamelhandschrift zijn geïncorporeerd. Namelijk, omdat de Arnhemse
zusters zich zo konden identificeren met de eerste zusters uit Deventer en Diepenveen. De
voorbeeldige levens van deze zusters moesten komende generaties tot navolging dienen. Aan
de hand van de woorden van Brinckerinck konden de zusters in het Sint-Agnietenklooster te
Arnhem leren hoe zij dienden te leven, zoals hun medezusters in Deventer en Diepenveen dat
eerder geleerd hadden.
29
Th. Mertens, ‘Mystieke cultuur en literatuur in de late Middeleeuwen’, in Grote lijnen. Syntheses over
Middelnederlandse letterkunde ed. Fritz van Oostrom, Jan Goossens en Paul Wackers (Amsterdam: Prometheus,
1995), pp. 117-35 en pp. 205-17 (p. 129).
30
Carine Lingier, ‘Hongerich na den worden Godes. Reading to the Community in Women’s Convents of
the Modern Devotion’, in Lesen, Schreiben, Sticken und Erinnern. Beitrage zur Kultur-und Sozialgeschichte
mittelalterlicher Frauenkloster, ed. Gabriela Signori (Bielefeld: Verlag für Regionalgeschichte 2000), pp. 123-47.
31
Mertens, ‘Lezen met de pen’, pp. 190-95; Leonardus Antonius Maria Goossens, De meditatie in de eerste tijd
van de Moderne Devotie (Haarlem: Antwerpen: Gottmer, 1952).
32
Pamela Gehrke gebruikt in haar boek over middeleeuwse hagiografische teksten ‘scribent’ om hiermee zowel
de kopiist als de samensteller(-s) van een verzamelhandschrift aan te duiden: Pamela Gehrke, Saint and Scribes.
Medieval Hagiography in Its Manuscript Context (Berkely: Los Angeles, Londen: University of California Press,
1993). Ook in het Nijmeegse handschrift is het onduidelijk in hoeverre kopiiste en samensteller een en dezelfde
zuster waren of dat bijvoorbeeld de rector of biechtvader opdracht had gegeven tot het samenstellen van dit
verzamel handschrift.
85