Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

elangrijkste missie de uitdeling van aalmoezen aan huiszittende armen, nog eerder de reden
voor haar succes? Op dat vlak kon de distafel bogen op een uitmuntende reputatie, een lange
traditie en organisatorische know how. In de periode van de elfde eeuw tot een flink stuk in de
dertiende eeuw gingen de kloosters en abdijen nog met het leeuwendeel van de jaargetijdenstichtingen
– ook die vanuit de steden – lopen. Toen was het vertrouwen in de nieuwe en ook
nog kleine parochiale instellingen zoals de distafel, de kerkfabriek en bepaalde corporaties nog
niet erg groot. Na 1300 nam de aantrekkingskracht van de kloosters en abdijen duidelijk af. 60
Beperkt onderzoek lijkt voorlopig uit te wijzen dat de vijftiende eeuw niet zo heel veel meer
jaargetijdenstichtingen kende dan de veertiende eeuw, precies een eeuw waarin het fenomeen
onderbelicht werd door een gebrek aan overgeleverde stichtingsakten. Toch zijn er vaak
heel grote schommelingen te zien, waarbij politieke en economische crisissen, en zeker
wanneer deze beide dan nog samenvallen, een grote impact hadden op het verloop van nieuwe
stichtingen. In tijden van politieke instabiliteit en economische malaise liet men zich niet
gemakkelijk verleiden om te investeren in een jaargetijde. Ook de toenemende vraag naar
uitdelingen door de grotere behoeftigheid had daar geen vat op. Omstreeks 1520 lijkt zich een
scherpe daling van nieuwe stichtingen in te zetten, een terugval die men ook in de andere
domeinen van de optelvroomheid heeft vastgesteld. 61
Globaal genomen durven wij toch te stellen dat de locatie van de begraafplaats en bijgevolg
de ligging van de graftombe of de grafzerk in een bepaald bedehuis, vaak doorslaggevend was
voor de keuze van de instelling die met de organisatie van het jaargetijde belast werd, waardoor
de instellingen die in het bezit waren van of verbonden waren met het bedehuis waar men
begraven werd het eerst in aanmerking kwamen. Veelal ging het dus om de eigen parochiekerk
of om een bedehuis binnen de parochie, een plaats waar men ook had gewoond, de meeste
familiebanden en vrienden had en ook zijn sociale positie en relaties had uitgebouwd.
Daarnaast werd de grafkeuze soms bepaald door een familiale traditie. 62 Keuzes voor een
bepaalde grafplaats en aansluitende memoriediensten zoals jaargetijden hadden dikwijls ook te
maken met verbondenheid met en betrokkenheid bij een bepaalde instelling, welke ontstonden
door het uitoefenen van functies (bijvoorbeeld kapelaan, voogd, ontvanger) en door familie -
relaties met de bewoners en/of het personeel van de kloosters, hospitalen, begijnhoven en zo
meer. 63 Een vicieuze cirkel soms.
Gedurende de veertiende, maar sterker nog in de vijftiende eeuw, verscheen er met het
ontstaan van bepaalde priestergezelschappen een nieuwe concurrent op de markt. Over dit
fenomeen werd nog geen groots opgevat onderzoek verricht. 64 Uit de gegevens die her en der
60
Zie bijvoorbeeld de beperkte aantrekkingskracht van de premonstratenzers van Drongen: P. Trio, ‘“Pro
animabus nostris et antecessorum in elemosinam”. Memorieviering in de middeleeuwse norbertijnenabdij te
Drongen (tot ca. 1580)’, in Memorievieringen (zie noot 23), pp. 47-52 of die van de Gentse augustijner-eremieten:
P. Trio, ‘De augustijnen in Gent tijdens de late middeleeuwen (tot ca. 1500)’, in Zeven eeuwen Augustijnen. Een
kloostergemeenschap schrijft geschiedenis, ed. Werner Grootaers (Gent, 1996), pp. 51-67 (p. 64).
61
Zie P. Trio, Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving: de broederschappen te Gent in de late
middeleeuwen , Symbolae Facultatis litterarum et philosophiae Lovaniensis, Series B, 1 (Leuven, 1993) (met
verdere literatuur).
62
Grevet, ‘L’élection’, pp. 353-60.
63
Op de familiebanden wees Huyghebaert, Les documents, p. 65.
64
Van Kan, ‘“Om de zalicheyt”‘, 15-17, met verwijzing naar andere voorbeelden in Holland buiten Den Haag.
Twee interessante, meer recente detailstudies zijn M. Van Baarsel, ‘De memoriemeesters van de Pieterskerk’,
Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken, 74 (1982), pp. 25-55 voor Leiden en
P. Declerck, ‘Commuun en Zeven Getijden in de Brugse parochiekerken’, Handelingen van het Genootschap voor
geschiedenis te Brugge, 108 (1971), pp. 117-73 voor Brugge (alhoewel hier meer institutioneel). Meer algemeen
is het themanummer van de Revue d’Histoire de l’Eglise de France, 93:230 (2007), dat volledig gewijd is aan
dergelijke priestergemeenschappen.
154