Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

‘WANT BIJ DER SCRIFTURE SOE BLIVEN DIE DODE’. DE ROL EN DE VORM
VAN DE COLLECTIEVE HERINNERING BIJ DE MODERNE DEVOTIE IN DE
ZUIDELIJKE NEDERLANDEN
Bas Diemel
Universiteit Gent
Aspirant F.W.O.-Vlaanderen
In de kroniek van het Gentse vrouwenklooster Sint-Agnes lezen we hoe alle zusters zich
verzamelden rondom het sterfbed van hun priorin Janne up den Bosch (†1486). 1 Wat volgt in de
kroniek geeft ons de mogelijkheid ons als het ware ook rond het sterfbed van Janne te scharen.
De laatste jaren was ze erg ziek geweest, waardoor ze vaak niet meer in staat was geweest om
de mis bij te wonen. Desondanks droeg ze haar ziekbed gehoorzaam en zonder klagen. Toen
ze merkte dat de zusters groot verdriet hadden om haar naderend sterven, vermaande ze hen en
zei hen de lessen te onthouden die zij hen geleerd had. De verzamelde zusters weken sindsdien
niet meer van haar zijde. Enkele dagen later overleed Janne in het bijzijn van de gehele
gemeenschap. Volgens de kroniek was ze op haar doodsbed zo mooi dat ze eerder levend
dan dood scheen te zijn. 2 Dit voorbeeld illustreert de wijze waarop binnen het klooster de
herinnering aan de priorin vorm werd gegeven en aldus levend werd gehouden. Het leven van
Janne up den Bosch diende de komende generaties tot navolging en de beschrijving van haar
voorbeeldige sterfbed paste hierin. De overleden zusters bleven immers deel uitmaken van
de gemeenschap. Hiermee werd er door de collectieve herinnering een continuïteit gecreëerd
tussen het heden en het verleden.
In deze bijdrage zal ik beargumenteren dat er binnen de Moderne Devotie, waartoe het
Gentse Sint-Agnesklooster behoorde, meerdere groepsculturen onderscheiden dienen te
worden . Tussen deze groepsculturen kan de rol en de vorm van de collectieve herinnering
verschillen . Mijn argumentatie valt uiteen in drie delen. Allereerst zal ik kort aandacht
besteden aan de problematiek die samenhangt met een historisch-antropologische benadering
waarbij binnen de middeleeuwse maatschappij meerdere groepsculturen onderscheiden
worden . Voor deze groepen speelt de herinnering aan het gemeenschappelijke verleden en de
creatie van een continuïteit met dit verleden een belangrijke rol. In het tweede deel van mijn
betoog ga ik daarom in op de rol van het schrift als materieel geheugen van de gemeenschap.
1
Sint-Truiden, Instituut voor Franciscaner Geschiedenis, handschrift a 29: Kroniek Sint-Agnesklooster, fol. 48r-
49r. Dr. Anne Bollmann (Rijksuniversiteit Groningen en Ruusbroecgenootschap Antwerpen) bereidt momenteel
een kritische editie van deze kroniek voor. In het vervolg zal naar deze tekst verwezen worden als Kroniek Sint-
Agnesklooster gevolgd door de betreffende folia.
2
Kroniek Sint-Agnesklooster, fol. 49r. Dit doet sterk denken aan vergelijkbare voorbeelden uit het hagiografisch
discours, waarbij de perfect geconditioneerde staat van het lichaam (‘eerder levend dan dood’ in dit geval) gezien
wordt als een bewijs van heiligheid.
157