Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

More documents

Recommendations

Info

Het is niet verwonderlijk dat in deze context ernstig nagedacht werd over de stichter van Watten en over diens betekenis voor de toenmalige gemeenschap. Maar hoe men precies Bernolds voorganger moest herdenken, blijkt helemaal niet zo duidelijk te zijn geweest. 56 Ik vraag mij ernstig af om men in Watten niet een ogenblik gespeeld heeft met de gedachte om van Odfried een heilige te maken. Canonisatie was echter geen evidentie in die dagen. Onderzoek van Jeroen Deploige naar de hagiografische traditie in de Zuidelijke Nederlanden 57 heeft aangetoond dat het aantal contemporaine personen aan wie een hagiografische tekst gewijd werd uiterst beperkt was in de periode ca. 920-1127. 58 In de ca. 220 hagiografische teksten geproduceerd tijdens die twee eeuwen zijn slechts negen heiligen te bespeuren van wie een levensbeschrijving binnen een halve eeuw na hun overlijden opgetekend werd. Aan bepaalde contemporaine abten die de Kerkhervorming hoog in het vaandel hadden gedragen, werd echter wel een heiligenleven gewijd. Een monnik van Lobbes schreef een vita over abt Diederik I van Saint-Hubert-en-Ardenne kort na diens overlijden in 1086 (vóór 1091). 59 Diederik was een vurige gregoriaan geworden na enkele ontmoetingen met Gregorius VII en hij had daarna van zijn abdij een centrum voor de verspreiding van de hervorming gemaakt. 60 In dezelfde periode schreef een monnik van Hirsau een heiligenleven over Willem, Hirsauer abt sinds 1069, die in 1091 overleden was. 61 Een langdurig verblijf in Rome had van de keizers - gezinde Willem een overtuigde pauselijke supporter gemaakt. Zijn abdij stond sindsdien bekend als het kloppend hart van de hervorming in Zuid-Duitsland. 62 De kloostermuren boden 56 Enigszins analoog is de wijze waarop Garembert (†1141), kluizenaar te Bony (Frankrijk, departement Aisne) en oprichter van een gemeenschap van reguliere kanunniken (eerst te Bony (ca. 1117) en na de verhuis ca. 1136 naar het nabije Mont-Saint-Martin), herdacht werd te Mont-Saint-Martin. De gemeenschap te Mont-Saint-Martin trad kort na de verhuis toe tot de Orde van Prémontré en weigerde, conform de nieuwe regelgeving door Hugo van Fosses, nog langer conversae op te nemen. Hierop trad Garembert af als abt (1136-1137) en hij trok zich met de conversae terug te Bony. Tussen 1142 en 1150 schreef een plaatselijke kanunnik een beknopte ontstaans - geschiedenis van Mont-Saint-Martin die naar alle waarschijnlijkheid gebaseerd was op een thans verloren gegane Vita Garemberti. Hoewel de norbertijn de daden en de kwaliteiten van Garembert bewierookte, hoedde hij zich echter om een hagiografisch discours te hanteren. Cf. Nicolas Huyghebaert, ‘Les “Acta Vitae Beati Garemberti” édités par Charles-Louis Devillers. Examen critique. Réédition’, Analecta Praemonstratensia, 55 (1979), pp. 5-31; Nicolas Huyghebaert, ‘Garembert’, DHGE, 19 (1981), col. 1259-62; Jeroen Deploige, ‘Eremitische helden, verdrongen vaderfiguren. Over moeizame institutionaliseringsprocessen en selectieve herinnering in de middeleeuwse Zuidelijke Nederlanden’, Trajecta. Religie, cultuur en samenleving in de Nederlanden, 16 (2007), pp. 289-310. 57 Jeroen Deploige, Hagiografische strategieën en tactieken tegen de achtergrond van kerkelijke en maatschappelijke vernieuwingstendensen. De Zuidelijke Nederlanden, ca. 920-ca. 1320 (Onuitgegeven proefschrift , Universiteit Gent, 2002), 3 dln. 58 Jeroen Deploige, ‘Political Assassination and Sanctification. Transforming Discursive Customs after the Murder of the Flemish Count Charles the Good (1127)’, in Mystifying the Monarch. Studies on Discourse, Power, and History, ed. Jeroen Deploige en Gita Deneckere (Amsterdam: Amsterdam University Press, 2006), pp. 35-54, vooral pp. 41-42. 59 Vita Theoderici abbatis Andaginensis seu sancti Huberti in Arduenna silva, ed. Wilhelm Wattenbach, MGH, SS, 12 (Hannover: Hahn, 1856), pp. 37-57. 60 Ian Stuart Robinson, ‘The Friendship Network of Gregory VII’, History, 63 (1978), pp. 1-22 (pp. 10-11, p. 16 en p. 19). 61 Haimo, Vita Willihelmi abbatis Hirsaugensis, ed. Wilhelm Wattenbach, MGH, SS, 12 (Hannover: Hahn, 1856), pp. 200-25; H. Buettner, ‘Abt Wilhelm von Hirsau und die Entwicklung der Rechtsstellung der Reformklöster im 11. Jahrhundert’, Zeitschrift für Württembergische Landesgeschichte, 25 (1966), pp. 321-38; Wolfgang Urban, Wilhelm von Hirsau: Reformer und Klostergründer (Ostfildern: Schwabenverlag, 1991). 62 Hermann Jakobs, Die Hirsauer. Ihre Ausbreitung und Rechtstellung im Zeitalter des Investiturstreits, Bonner Historische Abhandlungen, 4 (Keulen-Graz, 1961); Harald Zimmerman, ‘Die ‘Gregorianischen reform’, in Deutschen Länden’, in La Riforma Gregoriana e l’Europa. Congresso Internazionale. Salerno, 20-25 maggio 58
efugium, een veilige haven aan al diegenen die door de keizerlijke partij vervolgd werden en de monniken trokken rond om de gregoriaanse ideeën uit te dragen. Odfried beantwoordde perfect aan het profiel van de verbeten hervormer. Hij was ascetisch, nederig, kuis, bekommerd om de medemens, een gedroomd uithangbord voor de reguliere kanunniken. En een Wattense broeder beweerde op de koop toe zijn genezing aan hem te danken te hebben! Toch was dit blijkbaar niet voldoende. De dubbelzinnigheid die de figuur van Odfried opriep, vinden we terug in beide mirakelverhalen. De keuze voor het hagiografische genre en verscheidene elementen in de tekst mogen dan wel aan Odfried een geur van heiligheid verlenen, toch is hij geen volwaardige heilige. Een heilige komt immers niet in het vagevuur terecht omdat hij iets mispeuterd heeft en een heilige wordt ook niet straffeloos op de vingers getikt omdat hij zich een tijdje niet heeft laten zien. Het lijkt alsof men in Watten, maar ook erbuiten, geworsteld heeft met de memoria van Odfried. Was Odfried enkele jaren na zijn overlijden nog te zeer omstreden in bepaalde middens? Hij had het immers zwaar aan de stok gekregen met de conservatieve clerus en met bisschop Hubert. Hubert was ondertussen afgetreden en leefde terugtrokken in een priorij 63 maar bepaalde geestelijken waren deze – in hun ogen – oproerkraaier en spion van Rome misschien nog niet vergeten. Koos men daarom voor een andere format om Odfried te herdenken? Het genre van de stichtingskroniek liet toe om Odfrieds daden uitvoerig te belichten zodat ze voor het nageslacht bewaard werden, maar maakte wel van de protagonist een man van vlees en bloed. Misschien was het voor de nog piepjonge Wattense gemeenschap op dat ogenblik ook praktisch zeer moeilijk om de eerste prior, de gecontesteerde Odfried, tot de eer der altaren te laten verheffen. Odfried mag dan wel een nagenoeg identiek hervormersprofiel hebben gehad als zijn tijdgenoten abt Diederik I van Saint-Hubert-en-Ardenne en abt Willem van Hirsau, Odfrieds gemeenschap was veel jonger dan de respectabele abdij uit de Ardennen met Merovingische origines en Watten ontbeerde de uitstraling van de Duitse abdij. Beide voorbeelden betreffen overigens benedictijnenabdijen, plaatsen bij uitstek van hagiografische activiteit, in tegenstelling tot de gemeenschap van reguliere kanunniken te Watten, een nieuwigheid in het toenmalige religieuze landschap met vooralsnog zo goed als geen historiografische traditie. De herinnering aan Odfried was mijns inziens niet onproblematisch. De man had bij leven een controverse ontketend tussen voor- en tegenstanders van de hervorming. Ook na zijn overlijden liet hij bepaalde mensen niet onberoerd zoals blijkt uit het Wattense Exordium en uit twee mirakelverhalen, één opgesteld te Watten en één uit de Picardische abdij van Saint- Riquier. Wellicht niet toevallig dateren deze teksten uit het laatste decennium van de elfde eeuw, toen de priorij van Watten zich dankzij het krachtdadig bestuur van Bernold ten volle als een centrum van vernieuwing profileerde. Tegen de achtergrond van dit nieuwe élan werd er in Watten, maar ook daarbuiten, gereflecteerd over de complexe memoria van de stichter. Verschillende mogelijkheden dienden zich klaarblijkelijk aan. Uiteindelijk bleek een stichtingskroniek de meest aangewezen strategie te zijn om een man te herinneren die voor zijn gemeenschap zowel een vloek als een zegen was geweest. 1985, Studi Gregoriani, 13 (Rome: LAS, 1989), pp. 263-79; Klaus Schreiner, ‘Hirsau und die Hirsauer Reform. Lebens- und Verfassungsformen einer Reformbewegung’, in Die Reformverbände und Kongregationen der Benediktiner im deutschen Sprachraum, ed. Ulrich Faust en Franz Quarthalm, Germania benedictina, 1 (St. Ottilien: EOS, 1999), pp. 89-124; Steffen Patzold, ‘Die monastischen Reformen in Süddeutschland am Beispiel Hirsaus, Schaffhausens und St. Blasiens’, in Canossa 1077. Erschütterung der Welt. Geschichte, Kunst und Kultur am Aufgang der Romanik. Band 1. Essays, ed. Christoph Stiegemann en Matthias Wemhoff (München: Hirmer Verlag, 2006), pp. 199-208 met verwijzing naar de overvloedige literatuur. 63 Meijns, ‘Opposition to Clerical Continence’. 59
Page 1 and 2:
KONINKLIJKE VLAAMSE ACADEMIE VAN BE
Page 3 and 4:
Page 5 and 6:
Page 7: VOORAF Deze bundel bevat de handeli
Page 10 and 11: Medieval Low Countries, dat door ee
Page 12 and 13: toont aan dat in een verzamelhandsc
Page 14 and 15: nauwe banden onderhielden. Dit kon
Page 17 and 18: VREEMDEN VOOR ELKAAR. HET ONDERBROK
Page 19 and 20: egyptoloog Jan Assmann omschreef al
Page 21 and 22: genealogische en biografische infor
Page 23 and 24: verdedigde . Daarin speelde de geda
Page 25 and 26: verklaring hiervoor ligt in het ste
Page 27 and 28: THE FINAL STAGES OF MEMORIAL TRADIT
Page 29 and 30: and kings of England from Robert th
Page 31 and 32: On the other hand Isabel’s royal
Page 33 and 34: in the naming of a ‘motte de Ware
Page 35 and 36: children , 25 while the Warenne Chr
Page 37 and 38: MEMORIA IN DE PRAKTIJK VROEGEN LEKE
Page 39 and 40: gewelddadige consequenties. De bewu
Page 41 and 42: plaats vanwege de mate van specific
Page 43 and 44: Luikse bisschoppen geen rol van bet
Page 45 and 46: 1087 de eerste om de cluniacenzer g
Page 47 and 48: etekenis van gedachtenis in oorkond
Page 49 and 50: HERINNERINGSPRAKTIJKEN IN KRINGEN V
Page 51 and 52: De priorij van Watten werd ingeplan
Page 53 and 54: ijzonder hoogdravend en bij momente
Page 55 and 56: isschop Hubert en de conservatieve
Page 57: daden uitvoerig aan bod komen. Odfr
Page 62 and 63: een liturgische betekenis (zoals de
Page 64 and 65: De monniken die zich in een informe
Page 66 and 67: - fol. 18r-20r - ‘Liber Athanasii
Page 68 and 69: De twee overgebleven handschriften
Page 70 and 71: lende contexten. Voorbeelden zijn B
Page 72 and 73: als volgt: een verzamelhandschrift
Page 74 and 75: het handschrift als een proces te z
Page 76 and 77: achterhaald . In de inhoudsopgave s
Page 78 and 79: geestelijken (Antonius van Padua, L
Page 80 and 81: stelling tot andere moderne devoten
Page 82 and 83: Brinckerinck zelf heeft geen letter
Page 84 and 85: onderlinge samenhang. De inhoud kan
Page 86 and 87: 4. BESLUIT Tot nog toe is er in de
Page 89 and 90: HERINNERING EN HERSTEL. MEMORIA IN
Page 91 and 92: kandidaten voor de bisschopszetel z
Page 93 and 94: Tabel 2 - Gouda, SAMH, kloosters in
Page 95 and 96: aan dat concept te knagen, omdat he
Page 97 and 98: 4. HET CARTULARIUM Het cartulariumg
Page 99 and 100: 5. HET NECROLOGIUM De samenhang die
Page 101 and 102: 7. CONCLUSIE Lambert Willemsz stelt
Page 103: ’S-GRAVENZANDE, ST. MARIA MAGDALE
Page 106 and 107: BRUGGE, Stadsbibliotheek, 425, gere
Page 108 and 109:
door Dykmans uitgegeven obituarium
Page 110 and 111:
en die door haar bevalligheid verdr
Page 112 and 113:
Wat hierna volgt, kan niet anders o
Page 114 and 115:
in de overgeleverde handschriften e
Page 116 and 117:
Afbeelding 1 - Memorietafel met Mar
Page 118 and 119:
epalingen in de stichtingsakte, waa
Page 120 and 121:
De tweede functie van memorietafels
Page 122 and 123:
elangrijke bezoekers en - mogelijk
Page 124 and 125:
schilderijen die zeker of mogelijk
Page 126 and 127:
immers de derde en vierde generatie
Page 128 and 129:
wapenrok (paltrock), waarbij de sch
Page 130 and 131:
traditioneel op een belangrijker pl
Page 132 and 133:
want de memorietafel en de toevoegi
Page 134 and 135:
stichter van Mariënpoel. Deze twee
Page 136 and 137:
of van de pater van het klooster, m
Page 138 and 139:
BIJLAGE - DE KLEDING VAN DE GEPORTR
Page 141 and 142:
MOORDENDE CONCURRENTIE OP DE MEMORI
Page 143 and 144:
door de diverse partijen was essent
Page 145 and 146:
veel goedkopere vorm van memorievie
Page 147 and 148:
oudste stichtingen, daterend uit de
Page 149 and 150:
3. BESCHEIDEN ONDERZOEK Tot dusver
Page 151 and 152:
(vaak ook de erfgenamen) werd behar
Page 153 and 154:
hielden. Vanuit chronologisch persp
Page 155:
ijeengesprokkeld kunnen worden, is
Page 158 and 159:
De Duitse onderzoeker Nikolaus Stau
Page 160 and 161:
tussen deze gemeenschappen implicer
Page 162 and 163:
Ook in de kroniek van het Sint-Agne
Page 164 and 165:
Devotie ligt volgens hem in Brabant
Page 166 and 167:
in sommige gevallen niet eerder spr
Page 168 and 169:
onderverdeling terug, alleen worden
Page 170 and 171:
frühneuzeitliche Klosterhistoriogr
Page 172 and 173:
2. ERINNERUNGSKULTUR IN DER KONVENT
Page 174 and 175:
Rolle der Schreibschwester, ihre N
Page 176 and 177:
formuliert , womit Mechtelt Smeeds
Page 178 and 179:
oftmals selbst. So begründet die E
Page 180 and 181:
Deventer kamen. 33 Die ausführlich
Page 183 and 184:
EEN NIEUWE TOEKOMST VOOR HET ONLINE
Page 185 and 186:
Een aantal uitzonderingen niet te n
Page 187 and 188:
onderzoeksteam de uitbreiding van N
Page 189 and 190:
- Creatie van een niet publiek toeg
Page 191 and 192:
Figuur 2 - EER-schema voor de verni
Page 193 and 194:
Figuur 5 - Zoeken naar handschriftb
Page 195 and 196:
ongepubliceerde bijdrage over de ge
Page 197 and 198:
Vanaf het midden van de jaren 1990
Page 199 and 200:
199
show all

Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?