Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

veel goedkopere vorm van memorieviering dan een kapelanij enigszins weerlegd. 20 Uiteraard
was gemiddeld genomen de instelling van een jaargetijde goedkoper dan een kapelanij -
stichting, maar er waren heel wat jaargetijden waarvoor die vaststelling niet opging of waarvan
de kostprijs die van een kapelanij toch dicht benaderde. Dat impliceert dat sommige
middeleeuwers heel bewust voor een jaargetijde en niet voor een kapelanijstichting kozen. Men
mag daarom niet te vlug besluiten dat al wie voor een jaargetijde opteerde dat enkel deed omdat
een kapelanij zogezegd buiten het budget viel. Afgezien van een plechtige gezongen mis in het
Onze Lieve Vrouwehospitaal, bestond Pieters jaargetijde onder andere uit een gelijktijdige
requiemmis in alle andere Ieperse parochiekerken en in diverse kloosters. Voor allerlei taken en
diensten, te veel om hier op te sommen, werden proven voorzien. De ‘prove’ (provende) was
in deze context een aalmoes, die bestond uit wat brood en vis (elders vlees) en een klein
geldelijk bedrag. In het totale pakket aan proven zaten 520 broden (toen ongeveer 2.500 kg) en
520 haringen. Rechthebbenden waren zowat alle religieuze en charitatieve instellingen van
de stad, tot zelfs de gevangenis toe. In de meeste gevallen verwachtte de stichter echter een
tegenprestatie van deze instellingen in de vorm van mis en gebed. Immers, van de totale
jaarlijkse kostprijs van het jaargetijde, ter waarde van circa 961 s. par., waren slechts 157 s. par.
exclusief voor armenzorg bestemd, dat wil zeggen: zonder vermelding van een tegenprestatie.
Het blijft daarom een zeer heikel punt om jaargetijden als gelijksoortige entiteiten te
beschouwen, die probleemloos kunnen worden vergeleken met eerdere jaargetijden binnen een
min of meer zelfde ruimtelijke omgeving of met andere jaargetijden op een andere locatie. Men
moet opletten om geen appels met peren te vergelijken. Zo blijken de vele jaargetijden -
stichtingen in het landelijke Frizet of het klein-stedelijke Turnhout niet veel méér te omvatten
dat een gelezen requiemmis. De lage kostprijs van dergelijke jaargetijden maakte deze
betaalbaar voor een zeer grote groep van parochianen. Genicot berekende dat ongeveer twee
derde van de volwassen inwoners van Frizet een dergelijk jaargetijde kocht. Dit voorbeeld,
samen met de eveneens zeer grote aantallen in Turnhout (1200 optekeningen in pakweg twee
eeuwen), zou erop kunnen wijzen dat hier geen sprake was van ‘vrijwillige devotiebeleving’. 21
Dat sommige lidmaatschappen, bijvoorbeeld van een parochie of een corporatie, automatisch
en in ruil voor een verplichte betaling konden leiden tot de instelling van een jaargetijde, werd
ook elders in de Nederlanden al vastgesteld. 22 Wanneer men de evolutie in de stichting van
jaargetijden probeert te achterhalen, moet men dergelijke gevallen heel anders behandelen dan
de stichtingen op basis van een meer vrije keuze. Mogelijke beperkingen waren in het laatste
geval dan eerder van financiële aard.
Een jaargetijde, en zeker één met een rijke invulling, was meer dan alleen de uitdrukking
van de memoriezorg. Het bood de stichter en zijn familie (nazaten) ruim de gelegenheid
om zich sociaal te profileren. Allerlei onderdelen van een jaargetijde lijken die drang tot
sociale affirmatie in de verf te zetten, zoals bijvoorbeeld het publiekelijk aankondigen van het
jaargetijde via een bode, bellenman of klokgelui, het in processie begaan van het graf, de
genereuze uitdelingen, de plechtige muzikale uitvoering van de misdienst, de talrijke
20
Zoals bij Genicot, Une source, p. 69; Chiffoleau, ‘Sur l’usage’, p. 241; Chiffoleau, La comptabilité, 334;
Burgess, ‘A Service’, p. 194.
21
Ook het feit dat voor iedereen min of meer dezelfde sobere dienst wordt gedaan, wijst in die richting.
22
Zo was er in bepaalde delen van Friesland een soort kerkelijke belasting (mortuarium) in ruil waarvoor de
parochiekerk zich tot de uitvoering van een standaard aantal zielmissen verplichtte: Mol, ‘Friezen’, pp. 191-92,
die verder ook nog naar dergelijke gebruiken binnen het bisdom Utrecht verwijst. Een voorbeeld uit de
corporatieve sfeer vindt men in een memoriecollege uit Den Haag, zie F. Van Kan, ‘“Om de zalicheyt zijnre siel”.
Het stichten van memoriediensten in middeleeuws Den Haag’, Jaarboek Die Haghe, (1996), pp. 10-27 (p. 14).
145