Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

grotendeels samen te vallen met de handschriften die duidelijke aanwijzingen voor een
groepsgewijs leesproces bevatten. De handschriften waarbij dergelijke aanwijzingen ontbreken
blijken veel vaker dan gemiddeld een sterke inhoudelijke samenhang te hebben. Kwantitatief
uitgedrukt zijn 17/22 van de groepsgewijs gelezen codices formeel geordend en vertoont 11/13
van de informeel bestudeerde codices een sterk inhoudelijke ordeningswijze.
5. CONCLUSIE
Uit de circa 130 hagiografische codices die zijn overgeleverd uit de acht benedictijner
kloosters in de bisdommen Atrecht-Kamerijk, Luik, Doornik en Terwaan tussen 900 en 1200
zijn voor dit artikel 35 handschriften geselecteerd die vanwege hun codicologische samen -
stelling een goede basis voor analyse bieden. Het doel van de analyse was om uit te maken hoe
de gebruikscontexten van hagiografische teksten zich onderling verhielden, om op die manier
een beeld te krijgen van de primaire functionaliteit van deze handschriften.
Om dit te onderzoeken heb ik de handschriften onderverdeeld in twee overkoepelende
klassen van leesgedrag, namelijk formeel (meestal groepsgewijs) en informeel. Deze onder -
verdeling blijkt een sterke correlatie te vertonen met de inhoudelijke dan wel formele
samenhang die de teksten in de codex kunnen vertonen. De verklaring hiervoor is te vinden in
de randvoorwaarden voor groepsgewijs en individueel lezen zoals die aan het begin van dit
artikel kort zijn besproken. Een handschrift dat moest dienen voor de lezingen tijdens de dienst,
in de refter of in het kapittel, was in beginsel nooit bedoeld om als eenheid te worden
bestudeerd . Vanwege deze fragmentarische consultatie van het handschrift was het relatief
weinig zinvol om inhoudelijke kruisverwijzingen en diepgaande verbanden tussen de teksten te
construeren. Voor een codex die geschreven werd om de individuele studie van een bepaald
onderwerp of thema mogelijk te maken gold bijna per definitie het omgekeerde. Deze
handschriften waren van meet af aan geconstrueerd om in een meditatief leesproces het
volledige begrip van een tekst of een onderwerp mogelijk te maken. 24 Inhoudelijke kruis -
verwijzingen en een codex die als geheel een bepaald onderwerp behandelde waren in dit geval
juist wenselijk. Monniken in een afzonderlijk leesproces hadden immers tijd om in een boek
te bladeren en hun kennis van een enkele heilige te verdiepen door zowel in te gaan op de
voorbeeldigheid van zijn leven als op de wijsheid van zijn geschriften.
De primaire functionaliteit van de hier bestudeerde hagiografische handschriften valt dus
uiteen in twee groepen, die samenhangende kenmerken vertonen met betrekking tot benadering
(formeel en groepsgewijs/informeel en vaak individueel), ordening (formeel/inhoudelijk) en
leeswijze (gefragmenteerd/van kaft tot kaft). Omdat de primaire functionaliteit van deze
handschriften aldus uiteenvalt, kan worden vermoed dat ook de secundaire functionaliteit van
de hagiografie onderverdeeld zou moeten worden in een aantal categorieën. Zo hebben de
collectief gelezen levens met een formele ordening die gefragmenteerd werden gelezen
wellicht eerder de vorming van een groepsidentiteit bevorderd vanwege het gezamenlijke
ritueel van het middernachtelijk lezen tijdens de metten dan dat ze beoogden om kennis en
begrip over te brengen. Voor afzonderlijk gelezen handschriften met een inhoudelijke ordening
die in hun geheel werden gelezen zal eerder het omgekeerde hebben gegolden. Het is echter
duidelijk geworden dat een overgangsgebied zich heeft uitgestrekt tussen deze twee soorten
handschriften. In dit gebied bevinden zich een aantal handschriften die een sterke relevantie
voor het klooster hadden en juist daardoor waarschijnlijk intensief gebruikt werden in verschil-
24
Voor de terminologie zie Marco Mostert, ‘What Happened to Literacy in the Middle Ages? Scriptural Evidence
for the History of the Western Literate Mentality’, Tijdschrift voor Geschiedenis, 108 (1995), pp. 323-35.
69