Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

TUSSEN LEESTEKST EN LUISTERTEKST. EENLEDIGE HANDSCHRIFTEN EN
DE GEBRUIKSCONTEXT VAN HAGIOGRAFIE
Tjamke Snijders
Universiteit Gent
Binnen de monastieke memoria kan onderscheid worden gemaakt tussen de herinnering
die men de doden van de gemeenschap verplicht is en de verering van heiligen. 1 Beide
herinnerings praktijken baseren zich op de ervaring van een voortdurende sociale band tussen
de levenden en de doden, een band die zich kenmerkt door wederzijdse verantwoordelijkheden.
Dit besef van verantwoordelijkheid tegenover de doden komt duidelijk naar voren bij de
herinnering van de eigen overledenen, terwijl het accent bij de verering van heiligen sterker lag
op een welbegrepen eigenbelang. 2 De heilige, die zich al in de hemel bevond, kon immers
worden overtuigd om op bovennatuurlijke wijze invloed uit te oefenen op het reilen en zeilen
van de monastieke gemeenschap. Omdat de memoria-cultuur rond heiligen zich grotendeels
baseerde op het geschreven woord maakten heiligenlevens een significant deel uit van de
tiende tot twaalfde-eeuwse kloosterbibliotheken. 3
Het grote aantal hagiografische teksten in de bibliotheken roept de vraag op naar het
belang van heiligenverering voor de vorming van een monastieke groepsidentiteit. Om een
nauwkeuriger zicht te krijgen op dit aspect van de heiligenverering is het noodzakelijk om
na te gaan hoe hagiografische teksten werden benaderd. Daarbij is het in eerste instantie
van belang om te bepalen of het primaire gebruik van de teksten lag bij een groepsgewijze
opvoering of dat ze eerder werden bestudeerd door een individuele monnik. Ook de plaats
waar de teksten werden gelezen is binnen deze context relevant. Voor de relatie tussen tekst en
identiteitsvorming maakt het immers verschil of de teksten werden gelezen in een ruimte met
1
Dit artikel is rechtstreeks gebaseerd op een lezing, gegeven op de workshop ‘Herinnering in geschrift. De
handschriftelijke overlevering als materiële spiegel van herinneringspraktijken’ in september 2006. Voor een
aangepaste en uitgebreide versie van de hier gepresenteerde ideeën verwijs ik naar Tjamke Snijders, ‘Van
heiligenleven naar handschrift. Het gebruik van hagiografie in hoogmiddeleeuwse monastieke gemeenschappen
van de Zuidelijke Nederlanden en Noord-Frankrijk’, Trajecta, 17 (2008), pp. 3-21 maar met name ook naar
Tjamke Snijders, Ordinare & Communicare. Redactie, opmaak en transmissie van hagiografische handschriften
in kloosters uit de Zuidelijke Nederlanden, 900-1200 (Onuitgegeven proefschrift, Universiteit Gent, december
2009).
2
Richard Kieckhefer, ‘Review Article: Living with the Dead in the Middle Ages by Patrick Geary’, The Journal
of Religion, 76 (1996), p. 474.
3
In de 12 e eeuw was bijvoorbeeld 15,6% van de codices in de bibliotheek van Anchin volledig hagiografisch van
aard. Jean-Pierre Gerzaguet, L’abbaye d’Anchin de sa fondation (1079) au XIV e siècle: Essor, vie et rayonnement
d’une grande communauté bénédictine, Histoire et civilisations (Parijs: Presses universitaires du Septentrion,
1997), p. 164.
61