Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

De Duitse onderzoeker Nikolaus Staubach introduceerde hiervoor de term ‘pragmatische
Schriftlichkeit’, omdat hij terecht opmerkte dat de moderne devoten zeer doelgericht gebruik
maakten van het schrift om hun religieuze ideaal te bereiken en over te dragen. 3 Daarna zal ik
kijken naar de rol en de vorm van de collectieve herinnering bij de moderne devoten en de
plaats van de dood daarin. Dit wil ik illustreren aan de hand van een drietal historiografische
teksten afkomstig uit gemeenschappen van de Moderne Devotie in de Zuidelijke Nederlanden.
Naast de al genoemde kroniek van Sint-Agnes zijn dat de kroniek van het vrouwenklooster
Bethanië te Mechelen en de geschiedenis van het Brusselse mannenklooster Rooklooster. 4 In
deze historiografische teksten worden heden, verleden en toekomst met elkaar verbonden op
dat die ghene die inden beginne niet en waeren nu syn ende noch comen sullen doch kennisse
hebben souden vanden dinghen voorschreven. 5
1. GROEPSCULTUREN IN DE ZUIDELIJKE NEDERLANDEN
De Moderne Devotie heeft in de Zuidelijke Nederlanden geleid tot de stichting van
verschillende nieuwe gemeenschappen en tot de opname en beïnvloeding van al bestaande
kloosters. Hoewel er voor deze regio veel en goed gerepertorieerde bronnen bestaan, zijn die
tot nog toe relatief weinig bestudeerd. Het onderzoek naar de laatmiddeleeuwse religieuze
hervormingsbeweging van de Moderne Devotie heeft zich tot nog toe voornamelijk gericht op
de Noordelijke Nederlanden. Dat was ook het geval in de studie van Leendert Breure uit 1987
naar de doodsbeleving bij de moderne devoten. 6 Breure gebruikte de doodsbeleving als
invalshoek van waaruit hij het leven van de moderne devoten in psychologisch opzicht
bestudeerde om zo een beter inzicht te krijgen in het functioneren van het religieuze ‘zelf’. 7
Met behulp van geïnformatiseerde analysemodellen zocht Breure naar frequenties en
kwantificeerbare associaties van vroomheidsbegrippen in de levensbeschrijvingen van de
moderne devoten. Zijn belangrijkste conclusie was dat de devoten constant bezig waren met het
inpassen van het sterven en de dood in een ideaalbeeld dat hen door de groep was opgelegd. 8
De moderne devoten hadden een beperkte speelruimte voor het maken van keuzes. Hun gedrag
werd in grote mate bepaald door de sociale verhoudingen en gedragsrepertoires binnen de
groep. We zouden in dit geval dus kunnen spreken over een zeer sterke groepscultuur.
De historisch-antropologische benadering waarbij er binnen de middeleeuwse samenleving
verschillende groepsculturen onderscheiden worden, is binnen de mediëvistiek tot nog toe
voornamelijk toegepast voor de periode voor 1300. Rudi Künzel bijvoorbeeld maakte in zijn
studie naar beelden en zelfbeelden van middeleeuwse groepen gebruik van verhalende bronnen
3
Nikolaus Staubach, ‘Pragmatische Schriftlichkeit im Bereich der Devotio moderna’, Frühmittelalterliche
Studien, 25 (1991), pp. 418-61.
4
Anecdota ex codicibus hagiographicis Iohannis Gielemans canonici regularis in Rubea Valle prope Bruxellas,
ed. Albert Poncelet, Subsidia hagiographica, 3a (Brussel: Société des Bollandistes, 1895), pp. 109-97. Voortaan
afgekort als Gielemans, Anecdota.
5
Mechelen, Stadsarchief, Oud Archief, Serie EE XXIX, inv.nr. 1: Kroniek Bethanië, 1432. Omdat het handschrift
geen foliëring kent, wordt hier volstaan met een verwijzing naar het jaar waaronder een bepaald citaat in de
kroniek van Bethanië is opgenomen.
6
Leendert Breure, Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-psychologische studie betreffende de
Moderne Devotie in het IJsselgebied in de 14 de en 15 e eeuw (Hilversum: Verloren, 1987).
7
De definitie van het ‘zelf’ volgens Breure: ‘de interne, subjectieve constructie van regels, die geacht worden
de waarneming, het handelen en het bewustzijn zo niet te sturen dan toch sterk te beïnvloeden en waarvan het
resultaat door de mens onderkend wordt als zijn eigen identiteit.’ Het zelfbeeld is de neerslag van deze identiteit.
Breure, Doodsbeleving, pp. 39-40.
8
Breure, Doodsbeleving, pp. 267-68.
158