Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

een misviering te combineren ter herdenking van een overlijden, en zo de begrafenis
symbolisch over te doen, die van het jaargetijde één van de meest favoriete wilsbeschikkingen
maakte, zonder welke men niet rustig kon sterven. De aan jaargetijden verbonden
steunverlening aan armen en charitatieve instellingen ontwikkelde zich in het kader van het
pitantiesysteem, waarbij een kloostergemeenschap inkomsten ontving om bepaalde liturgische
diensten te onderhouden en bij te wonen. 4 Gedurende de twaalfde en dertiende eeuw kreeg de
uitdeling van aalmoezen sterke impulsen door het groeiende vertrouwen in naastenliefde als
hulpmiddel voor de redding van de ziel. 5
Jaargetijden waren rond 1250 al lang geen onbekend fenomeen meer in het kerkelijkreligieuze
landschap van christelijk Europa en dus ook in dat van de Nederlanden. 6 Over hun
oorsprong, die in wezen teruggaat op het herdenken van het overlijden van de martelaren
als hun dies natalis (hergeboorte in de hemel), en over hun verdere ontwikkeling in de volle
middeleeuwen werd al een en ander geschreven, wat wij hier niet zullen overdoen. 7 Bleef de
stichting van een jaargetijde in de volle middeleeuwen nog een vrij beperkt gebeuren, 8 daarna
kende het verschijnsel een groeiend succes. Vanaf de dertiende eeuw volgden ook meer en meer
leden van de lagere adel en rijke patriciërs het stichtingspatroon van belangrijke kerkelijke en
wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders, terwijl in de daaropvolgende eeuw ook mensen uit de
middenklasse, zowel priesters als leken, zich op een jaargetijde gingen trakteren. 9
De uitvoering van een jaargetijde was het gevolg van een transfer van allerhande inkomsten
of goederen; de stichter, diens nazaten en/of diverse andere personen en instellingen genoten
bepaalde voordelen ten gevolge van deze transactie, terwijl één of meerdere andere partijen
zich ertoe verbonden de vastgelegde verplichtingen na te komen. Een rigoreuze administratie
4
N. Huyghebaert, Les documents nécrologiques, Typologie des sources du moyen âge occidental, 4 (Turnhout,
1972), pp. 19-20. Of er ook een reminiscentie is aan het heidense gebruik van offergave en agapé op het graf
bij een overlijden, is betwijfelbaar. Zie hiervoor R.-J. Hirsch, Doodenritueel in de Nederlanden vóór 1700,
(Amsterdam, 1921), pp. 127-30.
5
L. De Mecheleer, ‘Armoede in de late middeleeuwen’, in De armoede in onze gewesten van de middeleeuwen
tot nu. Dossier bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief te Brussel, ed. L. De Mecheleer,
Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën. Educatieve dienst, dossiers, tweede reeks, 6 (Brussel,
1991), p. 20; J. Foviaux, ‘“Amassez-vous des trésors dans le ciel”: les listes d’obits du chapitre cathédral de Laon’,
in L’église et la mémoire (zie noot 3), p. 69.
6
Algemeen J. Chiffoleau, La comptabilité de l’au-delà. Les hommes, la mort et la religion dans la région
d’Avignon à la fin du moyen âge (vers 1320-vers 1480), Collection de l’Ecole française de Rome, 47 (Rome,
1980), pp. 332-39; V. Pasche, ‘Pour le salut de mon âme’. Les Lausannois face à la mort (XIVe siècle), Cahiers
Lausannois d’histoire médiévale, 2 (Lausanne, 1989), p. 104; A. Lentze, ‘Begräbnis und Jahrtag im mittelater -
lichen Wien’, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Kanonistische Abteilung, 36 (1950), pp. 328-
64; C. Burgess, ‘A Service for the Dead: The Form and Function of the Anniversary in Late Medieval Bristol’,
Transactions of the Bristol and Gloucestershire Archeological Society, 105 (1987), pp. 183-212. Voor de
Nederlanden, zie de studies vermeld in de noten 37-43.
7
P.-J. Schuler, ‘Das Anniversar. Zu Mentalität und Familienbewusstsein im Spätmittelalter’, in Die Familie als
sozialer und historischer Verband. Untersuchungen zum Spätmittelalter und zur frühen Neuzeit, ed. P.-J. Schuler
(Sigmaringen, 1987), pp. 67-117; J.-L. Lemaître, ‘La commémoration des défunts et les obituaires dans l’Occident
chrétien’, Revue d’histoire ecclésiastique de France, 71 (1985), pp. 131-45; P. George, ‘La mémoire des morts’,
Le Moyen Age, 95 (1989), pp. 527-34 (pp. 527-29). Zelfs zeer expliciet over de Nederlanden, maar verre van
uitputtend , zijn de studies van Lauwers, La mémoire, pp. 376-77, en A.-J. Bijsterveld, Do ut des. Gift Giving,
Memoria, and Conflict Management in the Medieval Low Countries, Middeleeuwse Studies en Bronnen, 104
(Hilversum, 2007), pp. 158-214.
8
Foviaux, ‘“Amassez-vous”‘, pp. 74-75.
9
S. Bossuyt, Vroegstedelijke devotiebeleving in middeleeuws Vlaanderen (1000-1350): een vergelijkend
onderzoek van enkele bedehuizen in Brugge, Rijsel en Sint-Omaars (Onuitgegeven proefschrift, K.U.Leuven,
2007), pp. 67-96; L’obituaire de la collégiale Notre-Dame à Huy, ed. C. Renardy J. en Deckers, KCG (Brussel,
1975), p. xxiii, en de bibliografie uit de noten 7-8.
142