Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

En ten slotte heet het in het kroniekje dat de zusters de volle getijden, die ‘zo lang
verwaarloosd ’ (tam diu neglectas) waren, voortaan ‘opnieuw’ (ex integro) gingen zingen. 49
Dit laatste is hoogst onwaarschijnlijk en in strijd met de voorafgaande mededeling over de
Mariagetijden. Vóór 1449 zullen de zusters noch over de economische basis, noch over de
noodzakelijke scholing voor het complete divinum officium hebben beschikt. Men zou kunnen
vermoeden dat met dit ‘opnieuw’ wordt terugverwezen naar de eeuwenoude regel van
Augustinus. De zusters kijken dan als het ware heen over de eigen kloostergeschiedenis. Het
probleem is dat dit niet goed past in de progressieve lijn die in het kroniekje wordt uitgezet en
die ertoe leidt dat de kronikeur de regel van Augustinus pas op het eind introduceert. Des
te merkwaardiger is het dat hij hier niet aan die opgaande hoofdlijn vasthoudt, terwijl de
werkelijkheid daar zo duidelijk aanleiding toe geeft. Want met de invoering van het Latijnse
koorgebed werd het kloosterleven feitelijk op een hoger plan getild dan het ooit tevoren had
gehad.
De introductie van het Latijnse officie vormt ook een noodzakelijke achtergrond bij de
opvallende taalkundige gedaante waarin de kroniek en het cartularium zich aan ons
voordoen. De oorkonden – voorzover ze niet van de bisschop of de pastoor afkomstig zijn –
zijn weliswaar in het Nederlands, evenals de administratieve notities in het eerste katern, maar
de kroniek en de biografische notities in het cartularium zijn in het Latijn. Toch moeten we
aannemen dat beide voor intern gebruik door de zusters waren bedoeld.
Afgezien van de start met het Latijnse officie beschikken we over nog een aanwijzing voor
een hoge Latijnse cultuur van althans een deel van de Goudse regularissen. Er zijn enkele
Latijnse handschriften bewaard die door de zusters in vlekkeloos Latijn en met toepassing van
een verfijnd afkortingensysteem zijn afgeschreven. Het bekendst is de al genoemde
Collectarius super Psalmos van Petrus van Herentals, waaraan zeven zusters hebben gewerkt.
Achter in de Collectarius is een lijstje van zo’n tachtig Latijnse boeken opgetekend die volgens
het opschrift ‘toebehoren aan de bibliotheek van het Sint-Margarethaconvent in Gouda’. 50 Een
segment daarvan gaat over onderwerpen op het gebied van de priesterschap en van kerkrecht,
en kan met een specifiek legaat in verband gebracht worden, dat van de al genoemde deken
Arnold Bruun. 51 Maar het overgrote deel betreft de kerkvaders of bestaat uit devotioneelascetische
literatuur en sermoenen. Liturgische boeken worden overigens niet genoemd in de
catalogus: dat was ook niet te verwachten, omdat zij niet voor individuele uitlening waren
bedoeld.
Thomas Kock heeft de opbouw van bibliotheken uit de sfeer van de Moderne Devotie
onderzocht met de focus op die van de broeders des gemenen levens. 52 De bibliotheekcatalogus
van het Goudse Margarethaklooster vertoont hetzelfde patroon als de door Kock bestudeerde
bibliotheken. Hij benadrukt dat niet het apostolaat de raison d’être van de devote bibliotheken
was, maar de behoefte aan stichting van de kloosterlingen zelf. Vallen we hem daarin bij, dan
verdwijnt een fundamenteel verschil tussen de religieuze instellingen voor mannen en die voor
vrouwen, en daarmee ook de eventuele reserve die we zouden kunnen hebben tegenover
de mededeling in de aanhef van de catalogus dat het om de Latijnse boeken van de conventsbibliotheek
gaat. Deze bibliotheek was werkelijk voor de zusters bedoeld.
49
Gouda, SAMH, Kloosters inv. 95, fol. 6 r .
50
Gouda, SAMH, Librije nr. 159, fols 238 v -239 r : ‘libri latini pertinentes ad librariam conventus Sancte Margarete
in Gouda.’ Editie (niet foutloos): K.O. Meinsma, Middeleeuwsche bibliotheken (Amsterdam: Binger, 1902), pp.
257-60. Zie literatuur genoemd in noot 15.
51
Londen, BL, Harley MSS, 2939 fol. 15 r (8 oktober). Zie ook Gouda, SAMH, Kloosters inv. 95, fol. 9 v .
52
Thomas Kock, Die Buchkultur der Devotio moderna. Handschriftenproduktion, Literaturversorgung und
Bibliotheksaufbau im Zeitalter des Medienwechsels (2e editie Frankfurt: Lang, 2002).
100