Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Franciscus aan – ze werden dus tertiarissen – en sloten zich aan bij het Kapittel van Utrecht,
gelijktijdig met een reeks andere mannen- en vrouwenhuizen in Holland en het Sticht. 3 In 1412
lieten de zusters zich besluiten, en in 1423 verwisselden ze de tertiarissenregel voor de regel
van Augustinus: voortaan waren ze reguliere kanunnikessen. Ze traden toe tot het nieuw
gestichte Hollands Kapittel. Al die tijd stonden ze onder de leiding van de patricische dame die
ook al aan de wieg van de gemeenschap had gestaan, Machteld Cosijns.
Maar in de late jaren twintig van de vijftiende eeuw kwam het klooster in een crisis
terecht. Eerst brak burgeroorlog in Holland uit (de strijd tussen Jacoba van Beieren en Filips
de Goede): het Margarethaconvent raakte erg achterop toen het een groep arme zusters uit een
nabij gelegen convent moest opnemen dat helemaal ten onder dreigde te gaan. Toen het daarvan
weer enigszins herstelde, ontstond er na de dood van Machteld Cosijns in 1439 onenigheid
tussen de rector en de priorin, met grote schade voor het convent. Na verschillende mislukte
herstelpogingen werd in 1444 of 1445 Claes Wit als rector aan het klooster verbonden, die
daarvoor zijn prioraat bij de regulieren van Den Hem bij Schoonhoven onderbrak. 4 Het
gelukte Wit wel om het tij te keren: de discipline werd hersteld en het convent begon spiritueel
én economisch weer te floreren. Na vier jaar kon Wit terugkeren naar Den Hem om te
worden opgevolgd door Heyman Florisz. Het was deze rector die samen met de priorin als
bekroning van het herstelwerk de stoot gaf tot de optekenactiviteit waar het in deze bijdrage
over gaat.
Met Claes Wit komen we in de krachtcentrale van het Hollands Kapittel. 5 Dat was ontstaan
toen in conventen van tertianen (mannelijke tegenhangers van de tertiarissen), aangesloten bij
het Kapittel van Utrecht, het verlangen was opgekomen om over te gaan tot een strengere regel,
die van Augustinus. Bisschop Frederik van Blankenheim gaf hun daartoe in 1418 verlof maar
verplichtte de nieuwe regulierenkloosters om zich aaneen te sluiten in een eigen kapittel.
Drijvende kracht bij deze overgang was Willem Clinckaert, het hoofd van het mannenconvent
Den Hem bij Schoonhoven. Het Goudse Margarethaklooster behoorde in 1423 tot de eerste
vrouwenconventen die zich bij dit nieuwe kapittel aansloten. Het kapittel was overigens niet
erg groot: uiteindelijk telde het zeven geïncorporeerde mannenkloosters en evenveel vrouwenkloosters
met vol recht. Daarnaast werden nog negen vrouwenkloosters vanuit het kapittel
gevisiteerd. 6 Rond 1430 mislukte een poging om het Hollands Kapittel bij dat van Windesheim
in te lijven. 7 Tijdens het Utrechts schisma (1423-1442) kreeg het kapittel van de verschillende
De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst, ed. Wim Denslagen (Zeist: Rijksdienst voor de
Monumentenzorg / Zwolle: Waanders, 2001), pp. 171-211 (p. 174-76).
3
D. van Heel, ‘De tertiarissen van het Utrechtsche Kapittel’, Archief Aartsbisdom Utrecht, 63 (1939), pp. 1-382;
Koen Goudriaan, ‘De derde orde van Sint Franciscus in het bisdom Utrecht: een voorstudie’, Jaarboek voor
Middeleeuwse Geschiedenis, 1 (1998), pp. 205-60; Hildo van Engen, De derde orde van Sint-Franciscus in het
middeleeuwse bisdom Utrecht. Een bijdrage tot de institutionele geschiedenis van de Moderne Devotie (diss. Vrije
Universiteit; Hilversum: Verloren, 2006).
4
Koen Goudriaan, ‘Willem Clinckaert en de eerste jaren van het klooster Den Hem’, in Het klooster Sint Michiel
in Den Hem buiten Schoonhoven, ed. F.H.J. van Aesch et al. (Schoonhoven: Historische Encyclopedie
Krimpenerwaard, 1995), pp. 85-113 (p. 108).
5
Eelcko Ypma, Het generaal kapittel van Sion: zijn oorsprong, ontwikkeling en inrichting (diss. Nijmegen;
Nijmegen en Utrecht: Dekker & Van de Vegt, 1949); R.Th.M. van Dijk, ‘De bestuursvorm van het Kapittel van
Sion: Hollands verzet tegen het Windesheims centralisme’, Archief voor de Geschiedenis van de Katholieke Kerk
in Nederland, 29 (1987), pp. 166-91; Goudriaan, ‘Willem Clinckaert’.
6
Ypma, Generaal kapittel, pp. 54-55 en 85-87.
7
Ypma, Generaal kapittel, p. 42; B.A. Vermaseren, Het klooster ‘Sancta Maria in Monte Sion’ tussen Delft en
Rijswijk 1433-1574 (Pijnacker: Genootschap Delfia Batavorum, 1981), pp. 41-43; Goudriaan, ‘Willem
Clinckaert’, pp. 108-09; Koen Goudriaan, ‘Het Leven van Liduina en de Moderne Devotie’, Jaarboek voor
Middeleeuwse Geschiedenis, 6 (2003), pp. 161-236 (pp. 175-77).
90