Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

daden. Kortom, alle handelingen en resultaten van handelingen die het instandhouden van
tradities en het gedenken van het gezamenlijke verleden betroffen, hadden een functie in
het scheppen van identiteit. Hoe zat dat bij het klooster Mariënpoel? Was het nog wel te
beschouwen als de voortzetting van het convent in Oudewater, hoe zagen de stichter en de
zusters dat, en hoe hebben schriftelijke en beeldende bronnen en het gebruik daarvan
bijgedragen aan dat gevoel van continuïteit?
In de stichtingsakte van 1431 wordt met geen woord gerept over het klooster in Oudewater.
Het komt alleen ter sprake in de oorkonde van 1429 met de bevestiging door de bisschop van
de akte waarin de pastoor van Oegstgeest, binnen wiens parochie het klooster was gekomen,
toestemming geeft een kerk met een altaar, een kerkhof, etc. te stichten. In deze oorkonde
schrijft bisschop Zweder, zelf uit het bisdom verdreven, dat ‘de armoede en de ongemakken
van scheuring en rebellie’ die heersen in het bisdom Utrecht de zusters dwongen hun oude
klooster te verlaten. De pastoor houdt het algemener. Hij zegt dat de nonnen van Oudewater
naar Leiden zijn gegaan propter causas rationabiles, om (alleszins) begrijpelijke redenen. 25
Bij een verhuizing kon men de herinnering aan de oude instelling naar de buitenwereld
levend houden via de naam en het zegel. Voor Mariënpoel is geen gebruik gemaakt van deze
mogelijkheden. Het overnemen van het patronaat vond plaats in Oudewater zelf. Het convent
dat, getuige de kroniek aan het begin van het memorieboek, in 1430 de gebouwen kocht van de
zusters van Mariënpoel, nam tevens de naam Sint-Ursulaconvent over. 26 Het nieuwe klooster bij
Leiden kreeg Maria als patroon. Ook de zegels waarmee men zijn overeenkomsten bekrachtigde,
waren zeer geschikt om aan de buitenwereld duidelijk te maken hoe men zichzelf zag en
wilde zien. Veelenturf gaf zijn artikel over het gebruik van kloosterzegels in instellingen van
het Kapittel van Windesheim dan ook de titel ‘Identiteit verbeeld’. 27 De Utrechtse Karmelieten
lieten tot twee maal toe hun zegel veranderen om het verleden van de plek waar zij zich nieuw
vestigden in ere te houden. Toen zij in 1468 verhuisden naar het Agathagasthuis, lieten zij op
hun zegel naast de beeltenis van Maria, de ordeheilige, die van Sint-Agatha aanbrengen. Later,
bij een verhuizing naar het Nicolaaskerkhof, kwam de beeltenis van Sint-Nicolaas naast Maria
te staan. 28 Voor een soortgelijke aanpak is bij de stichting van Mariënpoel niet gekozen: het
zegel toont een staande Maria met Kind, met daaronder het wapen van Boudewijn van
Zwieten! 29
Intern boden de liturgische vieringen en de inrichting van de kerk of kapel allerlei mogelijkheden
om het leven in het oorspronkelijke klooster te blijven gedenken. De feestdag van Ursula
en de elfduizend maagden, 21 oktober, staat in de kalender in zwart ingeschreven en niet in het
rood dat werd gebruikt voor belangrijke feestdagen. In de – veel latere, rond 1550 opgezette –
handschriften die op de achterzijde van de omslag worden aangeduid als het ‘coster boeck’ en
‘costerinne boeck’ wijst eveneens niets op bijzondere feestelijkheden. 30 In 1430 was de kapel
klaar. Aan wie of wat het enige altaar was gewijd, is niet bekend. In 1457 werden er vier
altaren gewijd, het hoogaltaar en drie altaren die voor het oksaal waren geplaatst. Het
hoogaltaar was onder andere gewijd aan de heilige Ursula. Op de thans nog bekende
25
Citaat (vertaling uit het Latijn): Goudriaan, ‘Het eerste vrouwenklooster’, 18. RAL, kloosterarchieven 860.
De formuleringen in de stukken wijzen erop dat alle zusters naar Leiden vertrokken.
26
Goudriaan, ‘Het eerste vrouwenklooster’, pp. 20-23.
27
Kees Veelenturf, ‘Identiteit verbeeld: over de kloosterzegels van het Kapittel van Windesheim’, in Geen povere
schoonheid. Laat-middeleeuwse kunst in verband met de Moderne Devotie, ed. Kees Veelenturf (Nijmegen, 2000),
pp. 291-314.
28
Bini Biemans-van der Wal, ‘Met consent vande gebueren’. Inrichting, aankleding en gebruik van de Klaaskerk
in Utrecht tot 1579 (ongepubliceerde doctoraalscriptie) (Open Universiteit, Maastricht, 2007), pp. 57-58.
29
Zie Bijleveld, ‘Het nonnenklooster Mariënpoel’, pp. 152-153 (met afb.).
30
RAL, Kloosterarchieven 883 en 884.
123