Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

het klooster een gemeenschap van de zusters en de familie Van Zwieten gemaakt en kennelijk
wilde Johanna haar directe familie uitdrukkelijk als deel van die gemeenschap profileren.
Zij liet daarom geen aparte memorietafel maken voor het gezin waaruit zij was voortgekomen,
maar de oude memorietafel van het geslacht Van Zwieten vervangen en uitbreiden.
Daarmee week ze voor zover thans na te gaan af van wat gebruikelijk was. Er zijn voor het
(aarts)bisdom Utrecht nog enkele memorietafels met meer dan twee generaties bekend uit
de zestiende eeuw, maar de stukken met gezinnen zijn verreweg in de meerderheid. 44 Dat
betekende simpelweg dat haar grootmoeder Catharina van den Abeele in het nieuwe schilderij
moest komen en niet de tweede vrouw van haar grootvader. De tegenstrijdigheden in het
schilderij kunnen dan ook als volgt geïnterpreteerd worden: voor Johanna van Zwieten was
de aanwezigheid van het portret van haar grootmoeder een voorwaarde voor het kunnen
toevoegen van de portretten van haar ouders, haar broer en zichzelf. Het zal voor haar minder
belangrijk zijn geweest wie van de twee echtgenoten van haar oudtante Aleid stond afgebeeld.
Daarom zal het portret van de tweede man van Aleid van Zwieten gehandhaafd zijn gebleven.
Voor een nadere datering van de oude memorievoorstelling kunnen we tevens naar de
kleding en de teksten van het schilderij kijken (zie bijlage). 45 Kleding kan aan daterings -
onderzoek een belangrijke bijdrage leveren, maar in dit geval bieden de kostuums nauwelijks
houvast. De meeste zijn niet historisch correct, maar een mengeling van verschillende
historische mode-elementen. Waarschijnlijk was de oude memorietafel zozeer vergaan dat de
schilder de kleding van de daarop geportretteerde personen niet kon overnemen. 46 Ook
beschikte hij kennelijk niet over andere portretten; daarom greep hij terug op de historische
dracht die hem bekend was. Het kapsel met de puntige ‘horens’ waarmee de dochters en
schoondochters zijn afgebeeld, werd vooral in Frankrijk gedragen, vanaf kort voor 1410 tot
ongeveer 1425. 47 Het kleed van de (schoon)dochters in de memorievoorstelling is echter van
latere datum, de mouwen met het bontrandje komen bijvoorbeeld pas vijftig jaar later voor. De
met eekhorentjesbont (menu-vair) gevoerde zwarte mantel met de hoog opstaande kraag is
zelfs zeer archaïsch (dertiende-eeuws) en heeft het karakter van een ere-mantel. De kleding van
Otte van Egmond, de moeder van Johanna, is eveneens een amalgaam, ditmaal bestaande uit
de archaïsche mantel en de mid-zestiende-eeuwse hoofddracht die ook haar dochter draagt.
Daarbij draagt ze een japon met wijde bontmouwen die circa 1500-1540 in de mode was. De
zoons en schoonzoons van Boudewijn van Zwieten en Ludgard van Nijenrode kregen allemaal
eenzelfde harnas, dat gezien de schaambuidel (braguette) en de vorm van de schoenen in het
midden van de zestiende eeuw te dateren is. De oudste zoon en de twee schoonzoons hebben
een haar- en baarddracht volgens de mode van rond 1530-1540, terwijl zoon Jan een kapsel uit
de periode 1400-1430 heeft gekregen. De vader van Johanna draagt over zijn harnas een
44
Zie Memoria in beeld, hiervóór noot 6.
45
De passage over de kleding en de bijbehorende bijlage is van de hand van Marieke de Winkel.
46
Vocht heeft een verwoestende werking op muur- en paneelschilderingen en het klooster had daar inderdaad mee
te kampen, zoals blijkt uit een rekening in 1523. Toen werd vanwege het vocht achter een schilderij een geolied
doek gehangen, Bijleveld, ‘Het nonnenklooster Mariënpoel’, p. 159 en 161.
47
Zie Margaret Scott, Late Gotic Europe, 1400-1500, The History of Dress Series (Londen, 1980), pp. 90-93 en
Mireille Madou, ‘Cornes et cornettes’, in Flanders in a European Perspective. Manuscript Illumination around
1400 in Flanders and Abroad. Proceedings of the International Colloquium Leuven, 7-10 September 1993, ed. M.
Smeyers en B. Cardon (Leuven, 1995), pp. 417-26, spec. p. 419. Bij deze haardracht hoort een kleed met zeer
wijde mouwen open aan de pols en met een zeer wijd decolleté, zie de kleding in de Très riches heures. In een
gemodificeerde vorm (met minder puntige horens) en een kruseltuch komt de mode ongeveer tot 1440 voor (zie
bijvoorbeeld Van Eycks portretten van Giovanna Arnolfini (1434, Londen, National Gallery) en Margareta van
Eyck (1439, Brugge Groeninge Museum), Madou, ‘Cornes et cornettes’, p. 418.
127