Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

het handschrift als een proces te zien, verdwijnt de vraag naar toeval of willekeur enigszins naar
de achtergrond. Er wordt ruimte geschapen voor de betekenis die anderen dan de makers in het
handschrift legden. In dit perspectief is de recent ontwikkelde aandacht voor ‘performatieve’
aspecten van teksten te bespeuren. Met performatieve aspecten worden zaken als de werking
van teksten en participatie van publiek aan teksten bedoeld. 19 Beweging in plaats van stilstand
dus.
In Imagining the Book wordt gepleit voor het loslaten van de gedachte aan een actieve
schrijver en een passieve lezer, omdat die gedachte is ingegeven door de na-middeleeuwse
cultuur van het gedrukte boek. Handgeschreven boeken in de middeleeuwen zijn zaak van de
gehele leesgemeenschap. In de woorden van de inleiders:
[...] the material characteristics of the manuscript book encode and record the cultural
currency of texts specific to the communities within which they were made and used. [...]
a manuscript book is often [...] constitutive of a community’s sense of itself: of the
narratives , discourses, grammars, and metaphors with which a community will give an
account of itself. Imagining the book becomes a way, in the Middle Ages, of imagining
oneself and one’s community. 20
In dit perspectief wordt het handschrift bezien als een fenomeen dat de identiteit van een
gemeenschap omvat en weerspiegelt, maar ook vormt. Hier is ook plaats voor verzamel -
handschriften die niet van meet af aan een eenheid vormden, maar in de loop van de
geschiedenis (nieuwe) contouren kregen door bijvoorbeeld toevoegingen.
2. HANDSCHRIFT BRUSSEL, KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, 4459-70
Handschrift Brussel, KB, 4459-70 uit het cisterciënzer klooster Villers kan als voorbeeld
dienen van hoe een handschrift fungeert als platform waarop makers en gebruikers uitdrukking
geven aan hun identiteit, in dit geval hun religieuze identiteit. Het handschrift uit Villers zou
ook een memoria-handschrift kunnen worden genoemd. Met memoria-handschrift bedoel
ik meer in het algemeen een handschrift waarin teksten staan die betrekking hebben op de
herinnering , herdenking en administratie in verband met de nagedachtenis van (leden van) een
gemeenschap, zoals kronieken, memorieboeken, dodenlijstjes.
Het handschrift vangt aan met een half blad. Op de recto-zijde van dit blad staat een
contemporaine inhoudsopgave van de codex, die overigens niet alle teksten en ook geen
folionummers bevat. Op de verso-zijde staat een eigendomskenmerk: ‘In het jaar 1320, ten tijde
van heer abt Jacobus, toen hij als confessor werd aangesteld in Vrouwenpark, liet broeder
Johannes van Sint-Truiden, monnik in het klooster Villers, dit boek schrijven voor de
gemeenschappelijke bibliotheek, bekostigd met de aalmoezen die hem geschonken waren. [...]
Het boek behoort toe aan het klooster van Sint Maria van Villers in Brabant.’ Hieraan is met
een zestiende-eeuwse hand toegevoegd: ‘geschonken aan het klooster van Sint Maarten in
Leuven, in ruil voor een ander, dat de prior van Villers uit onze Sint-Maartensbibliotheek heeft
[gekregen]. Broeder Sylvanus 1568.’ 21 Het handschrift wekte in de zestiende eeuw blijkbaar de
19
Veerle Fraeters, ‘Medioneerlandistiek in context: literair-historici op zoek naar Hermes en Philologia’,
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 120 (2004), pp. 298-308 (pp. 303-04).
20
Kelly en Thompson, ‘Imagined Histories’, p. 9.
21
Brussel, KB, 4459-70, f. 1 v (met rode inkt): anno domini .m o .c o c o c o .xx o . frater Johannes de sancto trudone
monach[us] villarie[nsis] [laatste twee woorden in marge] fecit hunc librum conscribi. dum constitutus [dit woord
is geschreven door een andere hand, dezelfde als die van f. 1 r ; waarschijnlijk correctie op rasuur] fuit confessor in
74