Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

uit de zevende tot de elfde eeuw. 9 Hij gebruikte het begrip groepscultuur om inzicht te krijgen
in de diversiteit in de culturele repertoires van deze periode. 10 Künzel definieert het begrip
groepscultuur als het geheel aan cultuurvormen dat karakteristiek is voor een vast omlijnde
groep mensen. 11
Zoals Marco Mostert in zijn artikel Lezen, schrijven en geletterdheid uit 2002 stelde,
presenteren middeleeuwse groepen zich door, zoals hij dat noemt, een ‘geformaliseerde
herinnering aan een gemeenschappelijk verleden.’ 12 Met andere woorden, de wijze waarop
groepen in het verleden hun geschiedenis aan het papier toe vertrouwden, is een reflectie van
hun zelfbeeld en dus van hun identiteit. De manier waarop dit gebeurt, en de vorm waarin
de collectieve herinnering uiteindelijk gegoten wordt, is verschillend naargelang de sociale
groepen van elkaar verschillen. 13 Ook binnen de Moderne Devotie, die tot nog toe vooral
bestudeerd is als één geheel, moeten er meerdere groepen onderscheiden worden. Recent
onderzoek heeft immers aangetoond dat we binnen de Moderne Devotie oog moeten hebben
voor verschillende regionale, gender of ordegebonden invullingen. 14 Door te kijken naar de
collectieve herinnering, en de wijze waarop het verleden gepresenteerd werd, is het mogelijk
om binnen een op het eerste gezicht homogene groep kloosters meerdere groepsculturen af te
lijnen.
In de loop van de vijftiende eeuw groeide het aantal vrouwengemeenschappen dat
aansluiting zocht bij het Kapittel van Windesheim. Dit legde in toenemende mate een
personele druk op de Windesheimer mannenkloosters. Deze waren immers belast met de
pastorale en sacramentele zorg voor de zusters. Elk vrouwenklooster kreeg een rector of
biechtvader en vaak ook een socius en enkele lekenbroeders toegewezen uit een (nabijgelegen)
mannenklooster. 15 Hierdoor ontstonden er kleine, vaak regionale netwerken en verbanden
tussen de verschillende gemeenschappen. Hierbij spelen de biechtvaders een belangrijke rol
als culturele tussenpersonen. 16 We spreken in dit verband over culturele circuits waarin er
interactie bestaat tussen verschillende groepen, omdat deze aan bepaalde gedragsvormen
dezelfde betekenissen toekennen. 17 Dit impliceert niet alleen personele contacten tussen de
gemeenschappen, maar ook een uitwisseling en overdracht van teksten en ideeën. Tussen het
Brusselse Rooklooster en de twee vrouwenkloosters Bethanië en Sint-Agnes bestonden er
nauwe contacten. Niet alleen omdat ze alle drie behoorden tot de Moderne Devotie, maar
vooral ook omdat het Rooklooster gedurende verschillende perioden belast was met de zielzorg
voor de twee vrouwengemeenschappen. Dit betekent concreet dat broeders uit het Rooklooster
als rectoren of biechtvaders gediend hebben in de vrouwenkloosters. De intensieve contacten
9
Rudi Künzel, Beelden en zelfbeelden van middeleeuwse mensen. Historisch-antropologische studies over
groepsculturen in de Nederlanden, 7 de -13 de eeuw (Nijmegen: SUN, 1997).
10
Künzel, Beelden, p. 257.
11
Künzel, Beelden, p. 21.
12
Marco Mostert, ‘Lezen, schrijven en geletterdheid: Communicatie, verschriftelijking en de sociale geschiedenis
van de Middeleeuwen’, Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 28, no. 2 (2002), pp. 203-21 (p. 204).
13
Zie de verschillende bijdragen in: Astrid Erll, Ansgar Nünning, and Sara B. Young, Cultural Memory Studies:
An International and Interdisciplinary Handbook, Media and Cultural Memory (Berlijn; New York: Walter de
Gruyter, 2008).
14
Zie bijvoorbeeld: Hildo van Engen, De derde orde van Sint-Franciscus in het middeleeuwse bisdom Utrecht.
Een bijdrage tot de institutionele geschiedenis van de Moderne Devotie (Hilversum: Verloren, 2006).
15
Rudolphus Theodorus Maria van Dijk, ‘Het vrouwenklooster Diepenveen in zijn historische context. Bijdrage
aan de geschiedenis van de religieuze vrouwen in de Moderne Devotie’, in Het ootmoedig fundament van
Diepenveen. Zeshonderd jaar Maria en Sint-Agnesklooster 1400-2000, ed. Wybren Scheepsma (Kampen:
IJsselacademie, 2002), pp. 15-39 (p. 28).
16
Michel Vovelle, ‘Culturele tussenpersonen’, in Mentaliteitsgeschiedenis. Essays over leef- en beeldwereld, ed.
Michel Vovelle (Nijmegen: SUN, 1985), pp. 126-41.
159