Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

een liturgische betekenis (zoals de kerk), een ruimte met een educatieve functie (de kloosterschool),
een ruimte die werd gebruikt om als groep in samen te komen (de refter, het kapittel),
de kloostercel van een monnik of bijvoorbeeld de kruisgang.
De gebruikscontext van de meeste hagiografische handschriften is echter verre van
duidelijk . Voor de meeste niet specifiek liturgische handschriften die hagiografische teksten
bevatten (zoals legendaria, libelli en verzamelhandschriften) is geen enkele gebruikscontext
op voorhand uit te sluiten. Ze kunnen zijn voorgelezen in de liturgie, in de refter of in het
kapittel , of werden door afzonderlijke monniken bestudeerd op de daarvoor vastgestelde uren
van de dag. Ook kunnen ze zijn gebruikt in het onderwijs, als illustratie van de ascetische
doctrine of als divertissement moral. 4 Bovendien valt het niet uit te sluiten dat een groot aantal
van deze teksten meerdere gebruikscontexten kenden. 5
Dit artikel is bedoeld als een eerste aanzet tot systematisch onderzoek naar de gebruiks -
context van hagiografische teksten op basis van 35 handschriften. Deze handschriften zijn
afkomstig uit de bibliotheken van de kloosters Anchin, Sint-Bertijns, Saint-Ghislain, Sint-
Laurent, Sint-Maarten in Doornik, Marchiennes, Saint-Sépulcre en Sint-Vaast, acht benedictijner
kloosters uit de bisdommen Atrecht-Kamerijk, Doornik, Terwaan en Luik.
1. MATERIËLE AANWIJZINGEN
Hoogmiddeleeuwse hagiografische handschriften werden over het algemeen nauwkeurig
samengesteld en de samenhang tussen de teksten in het handschrift was daarbij een zeer
belangrijke overweging. 6 Voor monastieke handschriften geldt dat ze werden samengesteld met
het oog op een bepaalde functionaliteit binnen het klooster. Een handschrift kon bijvoorbeeld
een liturgische functie hebben, bedoeld zijn voor de kloosterschool of om voorgelezen te
worden tijdens de gezamenlijke maaltijd. Wanneer een heiligenleven deel uitmaakte van een
liturgische codex, werd de tekst vanzelfsprekend anders benaderd dan wanneer hij onderdeel
was van een codex die werd gebruikt in het onderwijs of tijdens de maaltijd. De functionaliteit
van codices als geheel bepaalde daarom tot op zekere hoogte de manier waarop afzonderlijke
hagiografische teksten binnen de hoogmiddeleeuwse monastieke context werden gebruikt. Bij
het bestuderen van deze handschriftelijke functionaliteit gaat het me in eerste instantie om de
directe, concrete functie van het handschrift binnen de kloostermuren: de manier waarop het
handschrift in praktische termen werd gebruikt en de plaats waar dit gebeurde. Hieruit kan de
4
Baudoin de Gaiffier, Études critiques d’hagiographie et d’iconologie, Subsidia hagiographica 43 (Brussel:
Société des Bollandistes, 1967). pp. 476, 499; Guy Philippart, Les légendiers latins et autres manuscrits
hagiographiques , Typologie des sources du Moyen Âge occidental, 23-24 (Turnhout: Brepols, 1977), pp. 112-18;
Wolfert S. van Egmond, ‘The Audience of Early Medieval Hagiographical Texts: Some Questions Revisited’, in
New Approaches to Medieval Communication, ed. Marco Mostert, Utrecht Studies in Medieval Literacy
(Turnhout: Brepols, 1999), pp. 42-43; Aimé-Georges Martimort, Les lectures liturgiques et leurs livres, Typologie
des sources du Moyen Âge Occidental, 64 (Turnhout: Brepols, 1992), pp. 100-01.
5
Franz H. Bäuml, ‘Verschriftlichte Mündlichkeit und vermündlichte Schriftlichkeit. Begriffsbeprüfungen an den
Fällen Heliand und Liber Evangeliorum’, in Schriftlichkeit im frühen Mittelalter, ed. Ursula Schaefer, Scriptoralia,
53 (Tübingen: Narr, 1993), p. 259; Donatella Nebbiai-Dalla Guarda, ‘Les listes médiévales de lectures
monastiques : contributions à la connaissance des anciennes bibliothèques bénédictines’, Revue Bénédictine, 96:3-
4 (1986), p. 317.
6
François Dolbeau, ‘Notes sur l’organisation interne des légendiers latins’, in Hagiographie, cultures et sociétés,
IV e -XII e siècles. Actes du colloque organisé à Nanterre et à Paris (2-5 mai 1979), (Parijs: Études augustiniennes,
1981), pp. 16-19; Pamela Gehrke, Saints and Scribes: Medieval Hagiography in its Manuscript Context
(Berkeley: University of California Press, 1993), p. 2.
62