Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

Wat hierna volgt, kan niet anders omschreven worden dan als geweeklaag, doorspekt met
allegorisch getinte commentaar. Zo wordt bijvoorbeeld vaak verwezen naar het symbool van de
roos: ‘Wie, mijn dierbare, zal nu in jouw plaats voor mij de rozelaar snoeien en hoe zullen we
weldra het plantsoen met aardbeien aanplanten?’ en ‘Weldra zal je in de hemelse rozentuin de
allermooiste rozen kunnen planten’. 22 De rozensymboliek is dus prominent aanwezig in het
werk en het valt moeilijk te ontkennen dat er geen diepere betekenis achter deze woorden
schuilgaat. Maar waarvoor staat de roos dan symbool in de Planctus?
Naslagwerken zijn het erover eens dat de roos het symbool bij uitstek is voor Venus. In een
christelijke context staat de roos voor het leven, de ziel, het hart en de liefde. Iconografisch
wordt de roos soms voorgesteld als de kelk waarin Christus’ bloed opgevangen werd. Ze
symboliseert ook de vergankelijkheid omdat ze snel verwelkt. 23 Het snoeien van de rozen of de
rozelaar symboliseert op allegorische wijze de (vleselijke) liefde die ontdaan wordt van alle
passies, smarten en kwellingen. Toegepast op de Planctus zou de rozenmetafoor ons een hint
kunnen geven van de – eerder wereldlijke – liefdegevoelens die er tussen Jan Spieghel en
Willem Jordaens mogelijk geweest waren. Het snoeien van de rozelaar en het aanplanten van
de aardbeien worden omschreven als gezamelijke activiteit. Maar zoals het betaamt, werden
deze zondige impulsen onderdrukt en zingt Willem nu de lof van Jans kuisheid. In die zin
lijken ook de beginwoorden van de Planctus – geput uit de Regel van Augustinus – eerder
dubbelzinnig : ‘niet vleselijk, maar geestelijk moet de liefde tussen u zijn’.
Zowel deze rozensymboliek als de behandeling van Jan Spieghels deugden versterken het
vermoeden dat we in Planctus een voorafspiegeling krijgen van Jordaens latere werk, de
Avellana. In Jordaens’ Avellana is het de kuisheid (castitas) die de roos als haar kenteken kiest.
De schoonheid van de roos die onbeschadigd uitrijst boven haar steel met doornen illustreert
hoe de kuise mens zijn eigen zondige zinnelijkheid overstijgt. Het beeld van de rozen en het
aardbeienperkje doet sterk denken aan de locus amoenus-topos die eveneens voorkomt in de
Avellana.
De memento mori-gedachte komt dichtbij wanneer Jordaens met afschuw probeert de
gedachte te verdringen hoe ongedierte onder de aarde over Jans bevallige gezicht zal kruipen. 24
Ten slotte lijkt Jordaens zich te herpakken wanneer hij stilistisch handig teruggrijpt naar de
bedenking waarmee hij de Planctus begonnen was, met name dat het veel beter zou zijn dat hij
zich zou verheugen over Jans lot dan dat hij diens heengaan zou betreuren. Omwille van zijn
voorbeeldige leven was er geen twijfel mogelijk dat Jan zou opgenomen worden tussen de
heiligen en in de hemelse rozentuin de allermooiste rozen zou kunnen aanplanten.
P. Lefèvre merkte al op dat er nergens in de Planctus verwezen wordt naar mirakelen
bewerkstelligd door Johannes. Het is alsof Jordaens dit kenmerk van heiligheid bewust
vermeed om de ‘alledaagse heiligheid’ van Jan extra in de verf te zetten. Misschien wou hij
in navolging van de idealen van de Moderne Devotie aantonen dat een vrijwel volmaakte
rarefacto, in verbis aliquantulum phreneticare monstrares. Quo audito ac postea oculotenus perspecto, de tua mox
convalescentia desperando, ita cor meum tuae mortis occupavit imago, ut fierent mihi lacrimae meae panes in
prandio; nec solum mihi, sed et fratri Reynero, magistro tuo, qui te in mirum tenerrime diligebat.’ Analecta
Bollandiana, 4 (1885), p. 331.
22
‘Quis nunc, dilecte, loco tui pro me sariet rosarium, et quam nuper plantavimus areolam fragorum?’ en
‘Mox enim, ut pie credo,… in coelesti rosario rosa candidissima complantata.’ Analecta Bollandiana, 4 (1885),
pp. 331-32.
23
Jean Chevalier en Alain Gheerbrant, Dictionnaire des symboles: mythes, rêves, coutumes, gestes, formes,
figures, couleurs, nombres (Parijs: Laffont, 1990), pp. 822-24.
24
Ook in Jordaens’ Avellana komt de memento mori-gedachte naar voor: Wilhelm Jordaens’s Avellana,
ed. Johnson, p. 18.
112