Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

nuttig om de stichtingsakte ervan te bewaren – met uitzondering van die akten waarin een
definitieve overdracht van roerend goed (bijvoorbeeld renten of huizen) of onroerend goed
(bijvoorbeeld landerijen) werd geregeld. Precies daardoor is dit type stichting onder -
vertegenwoordigd in de beschikbare oorkonden. 54 Misschien biedt het bestaan van kortdurende
jaargetijdenstichtingen ook een uitleg voor enkele tot nog toe moeilijk te verklaren vast -
stellingen. Een deel van de jaargetijden opgenomen in obituaria zou immers van die aard
kunnen zijn, waardoor het logisch is dat deze stichtingen ontbreken in latere redacties of niet
verder belicht worden door overgeleverde stichtingsakten. Door het fenomeen van tijdelijke
jaargetijdenstichtingen te negeren, grijpt men voor de plotse verdwijning van bepaalde jaar -
getijden in de bronnen wellicht te gemakkelijk naar de verklaring van de dalende inkomsten.
De passieve stichter had er alle baat bij dat zo veel mogelijk mensen naar de viering
kwamen om de mis bij te wonen, ter offerande te gaan en te bidden voor zijn zielenheil. Een
uitgekiend provendesysteem moedigde de naleving van deze verplichtingen aan. In ruil voor de
deelname aan één of meerdere proven moesten personen immers ten persoonlijken titel of in
naam van een bepaalde instelling (bijvoorbeeld een klooster) aanwezig zijn tijdens de mis
en bij de offerande een offerpenning geven. In veel gevallen was door de stichter voor die
offergave een specifiek budget voorzien. 55 Aan kloosters en andere instellingen met een eigen
bedehuis werd regelmatig gevraagd dat ze in hun eigen kapel of kerk een jaarmis zouden
houden .
De bedeling van geld of zaken in natura zoals brood, drank, vis, vlees en zelfs kledij was na
verloop van tijd een essentieel onderdeel gaan uitmaken van elke jaargetijdenstichting met een
zekere allure. Het grootste deel ervan was, zoals gezegd werd, bestemd voor individuen en
groepen personen die hiervoor een wederdienst moesten aanbieden in de vorm van missen en
gebeden of door hun aanwezigheid op de liturgische diensten van het jaargetijde. Zuivere
uitdelingen zonder enige vorm van wederdienst kwamen nauwelijks voor. Zelfs bij de
uitdelingen aan armen, dissen of hospitalen kwam de vraag naar gebed en aanwezigheid op de
misviering bijna altijd om de hoek kijken. Globaal genomen mag men stellen dat de effectieve
uitgaven voor armenzorg in het kader van een jaargetijde slechts een beperkt onderdeel
vormden van de totale kostprijs van het jaargetijde. De kosten voor missen, gebeden en zang
vertegenwoordigden steeds het leeuwendeel van het totale kostenplaatje. 56 Ondanks deze
nuancering blijft het wel zo dat de armenzorg die via jaargetijden werd gepresteerd een zeer
belangrijke rol vervulde binnen het totale pakket armenzorg dat door een gemeenschap werd
opgebracht. Aangezien het tijdstip van de uitvoering van het jaargetijde gedeeltelijk
overeenkwam met de overlijdensdag van de passieve stichter kwam op die manier, na verloop
van tijd, toch een vrij regelmatige spreiding van uitdelingen doorheen het jaar tot stand. 57 In
studies over armenzorg werd, volgens ons, tot dusver te weinig aandacht besteed aan deze
vorm van materiële ondersteuning. Precies omdat ook niet-charitatieve instellingen gelden
genereerden die de armenzorg toch ten goede kwamen, ontsnapte deze steunverlening
enigszins aan het blikveld van historici die zich met de aanpak van het armoedeprobleem bezig-
54
De bewering dat kortetermijnstichtingen m.b.t. jaargetijden niet zo veelvuldig voorkwamen (cf. Burgess, ‘A
Service’, pp. 183, 192; Pasche, ‘Pour le salut’, p. 104) moet o.i. met enige voorzichtigheid bekeken worden.
55
Cf. Hirsch, Doodenritueel, p. 114, die een gelijkaardig gebruik aanstipt bij begrafenissen. Over de offerande ter
verlichting van het vagevuur: Van Bueren m.m.v. Wüstefeld, Leven na de dood, p. 26.
56
Burgess, ‘A Service’, p. 189. Veertiende-eeuwse testamenten uit Douai laten eveneens zien dat tientallen keren
meer aan missen dan aan armenzorg werd besteed: De Mecheleer, ‘Armoede’, p. 25.
57
In tegenstelling tot de beweringen bij G. Marechal, ‘Armen- en ziekenzorg in de Zuidelijke Nederlanden’, in
Algemene geschiedenis der Nederlanden (Haarlem, 1982), II, p. 275 en W.P. Blockmans en W. Prevenier,
‘Armoede in de Nederlanden van de XIVe tot het midden van de XVIe eeuw: bronnen en problemen’, Tijdschrift
voor geschiedenis, 88 (1975), pp. 501-38 (pp. 520 en 533).
152