Herinnering in geschrift en praktijk in religieuze gemeenschappen

EEN KLAAGZANG UIT GROENENDAAL. WILLEM JORDAENS’
PLANCTUS SUPER OBITU FRATRIS IOHANNIS DE SPECULO, ALIAS DE CUREG-
HEM (CA. 1358)
Valerie Vermassen
Katholieke Universiteit Leuven
Op 21 september 1358 overleed Jan Spieghel, een jonge diaken uit Groenendaal, op 24-jarige
leeftijd na een kort ziekbed aan de pest. Naar aanleiding van dit overlijden schreef Willem
Jordaens, eveneens kanunnik in Groenendaal, een klaagzang, waarin hij het overlijden van zijn
medebroeder Jan in zeer meeslepende bewoordingen betreurt. Het werk dateert vermoedelijk
van kort na Jans overlijden in 1358. Het werd ons overgeleverd als de Klaagzang over het
overlijden van broeder Jan Spieghel, alias van Cureghem (Planctus super obitu fratris Iohannis
de Speculo, alias de Cureghem). De tekst van deze Planctus werd in 1885 al uitgegeven in de
Analecta Bollandiana, maar tot dusver slechts zelden bestudeerd. 1 Misschien is dit te wijten
aan de negatieve beoordeling die Paul O’Sheridan maakte van de Planctus. Hij bestempelde het
als een merkwaardig en bizar werkje, waarvan de naïviteit grensde aan de domheid. 2 Luc
Indestege wijdde in 1974 een artikel aan deze klaagzang, waarin hij aantoonde dat doorheen de
tekst een blik kan geworpen worden op het leven in de priorij Groenendaal rond het midden
van de veertiende eeuw. 3 In deze bijdrage komt de tekstoverlevering van de Planctus aan bod
en wordt nader onderzocht tot welk literair genre de tekst behoort.
De tekst van de Planctus is bewaard in vijf handschriften. Dankzij deze vijf overgeleverde
kopieën van de Planctus kan gesteld worden dat Jordaens’ klaagzang een bescheiden, maar niet
onbelangrijke verspreiding kende, zowel binnen als buiten het milieu van de Moderne Devotie.
In chronologische volgorde is de Planctus opgenomen in de volgende handschriften.
WENEN, Österreichische Nationalbibliothek, ser. nov. 12708, fols 202 r -284 bv , geredigeerd
tussen 1485 en 1487, Rooklooster, Novale Sanctorum, deel 1, Johannes Gielemans
De oudste bekende kopie van de Planctus bevindt zich in het eerste deel van het Novale
Sanctorum van Johannes Gielemans. Dit hagiografisch verzamelwerk werd samengesteld
tussen 1485 en 1487, het overlijdensjaar van Gielemans. De legger voor de Planctus in
het Novale Sanctorum komt vrijwel zeker uit Groenendaal zelf, omdat Gielemans ook
andere teksten uit Groenendaal kopieerde in dit werk, bijvoorbeeld Henricus Pomerius’
De origine monasterii Viridisvallis.
1
(J.B. de Leu), ‘De origine monasterii Viridisvallis una cum vitis B. Joannis Rusbrochii primi prioris hujus
monasterii et aliquot coaetaneorum ejus’, Analecta Bollandiana, 4 (1885), pp. 323-33.
2
Paul O’Sheridan, ‘Un ouvrage latin de Ruysbroeck’, Studia Catholica, 5 (1928), pp. 1-22 (p. 18).
3
Luc Indestege, ‘Een vriendschap in het Groenendaalse klooster ten tijde van Ruusbroec’, Verslagen en
Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal-en letterkunde, 3 (1974), pp. 231-47.
105