De DDR in kort bestek

De DDR
in kort
bestek
Geschiedenis van de DDR
1949-1990
Friso de Zeeuw – Anja Fricke – Mareike Naumann
1971
1976
1979
1985
1989 1990
Mareike Naumann
3 mei 1971: Walter Ulbricht
werd als eerste SED-secretaris
aan de kant geschoven en
vervangen door Erich Honecker
De DDR-wetten gelden
onverkort ook voor
Oost-Berlijn
Anja Fricke
Leonid Brezjnev en Erich Honecker:
iconische socialistische broederkus
tijdens het 30-jarige jubileum van
de DDR
Glasnost/perestrojka:
Russische partijleider
Gorbatsjov start
hervormingen
9 november 1989:
Val Berlijnse Muur
3 oktober 1990
Duitsland officieel
herenigd
EEN UITGAVE VAN DE STICHTING DDR COLLECTIE EN ANJA FRICKE

– Friso de Zeeuw
Bruinkoolwinning was de basis voor de economie.
De methode van winning en verwerking
veroorzaakte enorme milieuvervuiling en
landschapsverwoesting. Het regiem ging daar
volledig aan voorbij. Openlijke protesten vanuit de
bevolking werden niet getolereerd.
De kortste geschiedenis
Over het DDR-Museum
Het DDR-Museum is uniek in Nederland
De kleine ruimte biedt plaats aan dertien vitrines. De tentoongestelde voorwerpen en
documenten weerspiegelen de volle breedte de DDR-maatschappij. Met enerzijds vaak
ouderwets vormgegeven consumentenartikelen en anderzijds producten die de toets van
modern design en technische perfectie ruimschoots kunnen doorstaan. Verder zijn, soms
zeer persoonlijke, documenten te zien die weergeven hoe DDR-burgers met de staatsbureaucratie
omgingen. Medailles, propagandamateriaal en uniformstukken tonen de
officiële uitingen van het regiem, inclusief grensbewaking en de Stasi. Ook kunst,
cultuur en vrijetijdsbesteding in de DDR krijgen aandacht, evenals de betrekkingen tussen
Nederland en de DDR. Uiteraard ontbreekt informatie over de Trabant en De Muur niet.
Mareike Naumann – Berlin (Ost)
Na de tweede Wereldoorlog onstaat de DDR in het door de
Sowjet-Unie bezette deel van het verslagen Duitsland.
(pagina 14)
Günther Tomczak – Freyburg
(pagina 10)
Anja Fricke – Schachdorf Ströbeck
van de DDR
Invoering communisme
De verovering van Berlijn op 30 april 1945
door de Sovjet-troepen betekende het einde
van het Derde Rijk. De film ‘Der Untergang’,
over de laatste dagen van Hitler, beschrijft de
aanloop naar deze historische gebeurtenis.
De geallieerden verdeelden Duitsland in vier
zones. De westelijke delen (Amerikaans, Brits
en Frans) werden in 1949 samengevoegd tot
de Bondsrepubliek. In datzelfde jaar kreeg ook
de Sovjetzone de status van zelfstandige staat:
de Deutsche Demokratische Republik (DDR).
In afwijking tot wat deze naam doet vermoeden,
kregen communistische hardliners de leiding,
onder Sovjet-patronage. De communistische
partij heette Sozialistische Einheitspartei
Deutschlands (SED). De naam komt voort uit
de ‘Zwangsvereinigung’ van sociaal-democraten
met communisten in 1946. Twee partijleiders
waren het gezicht van de DDR in haar 40-jarig
bestaan: achtereenvolgens Walter Ulbricht
(1950-1971) en Erich Honecker (1971-1989).
Klein Wirtschaftswunder
De Sovjet Unie eiste van het platgebombardeerde
land forse herstelbetalingen. Fabrieken
die nog overeind stonden werden gedemonteerd
en verhuisden naar Rusland. Toch voltrok zich
in de naoorlogse jaren net als in West-Duitsland
een klein Wirtschaftswunder. De planeconomie
van de DDR ontwikkelde zich tot een van de
sterkste van de landen achter het ijzeren
gordijn. De werkende mensen moesten dan ook
flink aanpoten. De extreem hoge prestatienormen
leidden tot de arbeidersopstand in 1953, die na
twee dagen met behulp van Russische tanks de
kop werd ingedrukt. Het regiem beschouwde
het als een afgang dat het deze opstand niet
had voorzien. De uitbouw van de beruchte
Staatssicherheitsdienst (Stasi) werd nu met
kracht ter hand genomen.
Het was in de communistische wereld de gewoonte om
bij officiële feestelijke gebeurtenissen flink uit te pakken
met fraaie decoraties. Zoals dit geschenk van een Russische
delegatie ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de
SED in 1971.
Walter Ulbricht
Erich Honecker
In 1953 wordt een volksopstand door Sovjettroepen
neergeslagen
De harde en overtuigde Stalinist
was geen groot lezer, al doet dit
portret anders vermoeden.
Twee partijspeldjes van de communistische partij
SED. Op de oudste (links) staat Stalin afgebeeld.
In 1956 is zijn portret verwijderd, zoals op het
rechter exemplaar te zien is.
4 De DDR in kort bestek – 1949-1990 De DDR in kort bestek – 1949-1990 5

– Anja Fricke alledaagse DDR-gebeurtenissen
Anke, de dochter van Günter, op de
familie-wijngaard in Freyburg-Unstrut
‘Alles mache’, de schimmenwerelden
van de DDR
1
Het ‘Hausbuch’ van Tomczak zorgt
voor opschudding
Tomczak was gemeenteraadslid van de stad
Freyburg-Unstrut. Deze prachtige stad is
Men zou als bezoek misschien wel kunnen
onderduiken in de DDR en er blijven wonen…
Ongezien! Alsof men op dat moment niet al
lang wist wie er hoelang waar op bezoek kwam
Günter Tomczak
omgeven door wijnbergen. Mijn oom was
wijnboer. Maar Tomczak was ook de beheerder
in de DDR… Zeker omdat elk (west) kenteken
al in beeld was bij de grensovergang. Het
Mijn oom Günter Tomczak uit Freyburg-Unstrut was volgens de principes van een echte
van het ‘Hausbuch’. Hierin werd vastgelegd wie
‘Hausbuch’ was een van de vele schimmen-
democratie een gewone burger, zelfstandig denkend en zijn eigen weg gaand. Hij was lid van de
er in het wooncomplex woonde, en welk
werelden van de staatsleiding. Dit soort
officiële partij de Liberaldemokratische Partei Deutschlands der DDR (LDPD) in de DDR. Hij
bezoek er kwam bij de bewoners van dit
informatie was haar bestaansrecht. Tomczak
genoot een opleiding op een eliteschool. En zijn behoefte aan het lezen van in de DDR verboden
complex. Niemand mocht er zomaar ongezien
werd op zijn beurt óók regelmatig gecontro-
boeken stilde hij met echte vrienden, in een zeer beperkte kring. Maar wat hem tekent is dat hij pas
overnachten. In het ‘Hausbuch’ legde hij
leerd op de wijze waarop hij het ‘Hausbuch’
in 2011 zijn geheim vertelde, over de wijze waarop hij als 15-jarige jongen de nacht van 12 op 13
nauwkeurig vast wie er in het wooncomplex
bijhield. Zo staan op de laatste pagina
augustus 1961 in Berlijn beleefde. Hij moest toen kiezen waar hij voor altijd wilde blijven leven: in
woonde, met naam, toenaam, geboortedatum
aantekeningen over wat hij niet goed heeft
West-Berlijn bij zijn tante of toch thuis in de DDR bij zijn vader, in Freyburg-Unstrut. Zijn moeder
en -plaats, beroep, nationaliteit, nummer van
bijgehouden. Het was een ‘Kontrollevermerk’
was bij zijn geboorte overleden en zijn tante was op dat moment een soort surrogaatmoeder voor
de ID en op welke verdieping men woonde. En
(controleaantekening). Hij was soms iets te
hem, dus dat zat goed. Met zijn vader mocht en kon hij op dat moment geen contact opnemen. De
als iemand uit het complex bezoek kreeg van
nonchalant met het invullen van een bezoek.
kans was dan weer groter dat iemand te weten zou komen dat hij in West-Berlijn verbleef. Hij koos
buiten de stad en van buiten de DDR – het
Soms kwam er één persoon minder, of hij
voor Freyburg. Dit geheim van toen hebben zijn familieleden dus pas in 2011 gehoord. Alleen hij en
beroemde ‘Westbezoek’ –, dan moest hiervan
vermeldde de kinderen niet, of het
zijn vader wisten van dit westerse avontuur in 1961. Hieronder staan drie typische ‘alles mache’
bij Tomczak melding worden gemaakt. Niet
BRD-bezoek staat niet onder het kopje
DDR-verhalen van Günter.
voor niets was de Stasi de grootste geheime
‘Besuch’ (bezoek). Wat kon dat dan voor
‘Aktion Ungeziefer’ (actie ongedierte)!
Ungeziefer, dat waren de bewoners van
grensdorpen in de DDR die een gevaar voor
de staat waren. Het gevaar zat hem daarin dat
dit ‘ongedierte’ politiek niet betrouwbaar was.
Zo waren vanaf 1952 12.000 bewoners uit
dit soort grensdorpen naar het binnenland
verhuisd. Dat ging natuurlijk niet geheel
vrijwillig. Het Hausbuch is een uitvloeisel van
deze actie. Zo kon de staat keurig bijhouden
waar het ‘ongedierte’, zoals waarschijnlijk
mijn oom ook werd gezien, zich bevond. En
hoe vaak dit ongedierte zijn familie in een
grensdorp in de DDR bezocht!
dienst! Dan moet al op heel kleine schaal
worden begonnen met alles bijhouden. Het
‘Hausbuch’ was in ieder geval openbaar. Kwam
er bezoek, dan moest dit bezoek zich precies
aan de afspraak houden. Dit betekende niet
zomaar een dag langer blijven, en al helemaal
kwaad? Bovendien wisten zij achteraf toch al
lang wie er hoelang en waar verbleef. Stel je
voor dat er één persoon in een ‘Hausbuch’ niet
werd vermeld!? Stel dat Tomczak ’s gedrag
voor opschudding in de DDR zorgde over
hetgeen wat men toch al lang wist…
Günter beheerde het ‘Hausbuch’. Hij legde
nauwkeurig vast wie er in het wooncomplex
woonde, met naam, toenaam, geboortedatum
en -plaats, beroep, nationaliteit, nummer van
de ID en op welke verdieping men woonde.
Er moest ook melding gemaakt worden van
bezoek afkomstig van buiten de stad of van
buiten de DDR.
niet zomaar een andere stad bezoeken.
Ook Tomczak werd gecontroleeerd: op de
laatste pagina staan aantekeningen over wat
hij niet goed heeft bijgehouden.
10 De DDR in kort bestek – 1949-1990
11

– Mareike Naumann alledaagse DDR-gebeurtenissen
Fragmenten uit mijn leven in
de DDR
‘Brot für die Welt’
Mijn moeder fotografeerde voor de vakbondskrant FDGB Tribüne. Ik fungeerde
regelmatig als model zoals op deze foto (Mareike Naumann 4 jaar).
Mijn ervaringen
Wanneer ik vertel dat ik opgegroeid ben in Oost-Duitsland krijg ik vaak vragen als: ‘Wat deed je op
9 november? Reden jullie ook in een Trabant? Hoe was het om in een dictatuur op te groeien?’
Veel Oost-Duisters in het buitenland zullen dat herkennen. Voor mij zijn dat soms verwarrende,
emotionele gesprekken, waaraan ik een wat onbestemd gevoel overhoud. Want ik herken mij niet
altijd in de vragen over de DDR. Of wat ik erover lees, of in films zoals ‘Das Leben der Anderen’ zie.
De gruwelijkheden die het dictatoriale systeem voortbracht, het menselijke leed dat families is
aangedaan. Ik leerde pas na de omwenteling het land waarin ik volwassen werd van zijn andere
kant kennen. Van een kant die mij tot dan toe vreemd was, maar mijn verleden en het verleden van
velen met mij, na 1989 in een ander perspectief plaatste. Omdat ik het niet graag over dé DDR als
systeem heb, heb ik het liever over mijn eigen ervaringen. De volgende korte verhalen zijn
fragmenten uit mijn leven in de DDR, die mij gemaakt hebben tot wie ik ben. Mijn leven in de DDR,
dat negentien jaar duurde.
Samen met mijn zus (links in beeld) na de jaarlijkse parade op 1 mei, Dag van de Arbeid
(Mareike Naumann, 8 jaar).
De onzichtbare muur
Ik ben negen jaar na de bouw van de muur
geboren. Ondanks dat de muur midden door
mijn geboortestad Berlijn liep, had ik als kind
geen besef van de tweedeling. Niet fysiek en
eigenlijk ook niet op emotioneel vlak. Op één
tante na, die vlak na de oorlog al naar Canada
emigreerde, leefde mijn hele familie in de DDR
en werden wij persoonlijk niet getroffen door
de bouw van de muur. Voor mij was de muur
niets meer dan een betonnen bouwsel zoals er
zo vele waren in de DDR. Een bouwsel dat in
ieder geval in mijn kinderbrein geen vragen
opriep.
Dat veranderde toen ik naar school ging. Mijn
actieradius werd groter en ik kwam in
aanraking met échte Berlijnse kinderen en hun
ouders. Ondanks dat je weinig over elkaars
families afwist, kon je aan de kleding van je
klasgenoten zien, wie wel of geen connecties
met het Westen had. Feitelijk liep er dus ook
door ons klaslokaal een onzichtbare muur
tussen oost en west. Alhoewel dit in zekere zin
ook de mate van de omgang tussen kinderen
bepaalde - de ‘west-kinderen’ trokken wat
meer met de ‘west-kinderen’ op en de
‘oost-kinderen’ meer met de ‘oost-kinderen’,
kwam ik vanaf nu regelmatig na schooltijd bij
gezinnen met west-connecties over de vloer.
Ik had snel in de gaten dat het bij mijn vriendinnen
thuis niet alleen anders rook, maar dat er
ook andere gesprekken werden gevoerd. Er
werd naar Rias Berlin (Radio im Amerikanischen
Sector) geluisterd en er stonden andere boeken
in de boekenkast. Mijn nieuwsgierigheid was
gewekt. Thuis vertelde ik er alleen mijn moeder
over. ‘Heb het er maar niet met Vati over’ zei
ze. En ze gaf me subtiele hints, bijvoorbeeld
dat ik de volgende keer als ik een plastic tas van
het KaDeWe (Kaufhaus des Westens)
meekreeg, die maar beter binnenste buiten kon
keren voordat ik de straat op ging.
14 De DDR in kort bestek – 1949-1990 De DDR in kort bestek – 1949-1990 15

1949
1952
1953 1961 1963
1968
7 oktober 1949
De DDR ontstaat in
het door de Sowjet-Unie
bezette deel van het
verslagen Duitsland.
De SED had de absolute
macht in de 40 jaar dat de
DDR bestond
Friso de Zeeuw
Volksopstand wordt door
Sovjettroepen neergeslagen
DDR-regime besluit de grens
met de Bondsrepubliek af te
sluiten
13 augustus 1961: de
Oost-Duitsers beginnen
met de bouw van de
Berlijnse Muur
9 april 1968: DDR nieuwe
grondwet gedefinieerd als een
socialistische staat. Gemodelleerd
naar Stalinistische grondwet
John F. Kennedy:
‘Ich bin ein Berliner’
© 2019 – Stichting DDR-Collectie – Friso de Zeeuw, Anja Fricke, Mareike Naumann