Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
20 <strong>Fortid</strong> 3/12<br />
eksempel valdelege handlingar med gjerrigskap. På den<br />
andre sida skulle kyrkja ifølgje Norske Lov forfølgja nett<br />
den type handlingar som «sædvanlig Rettergang ikke saa<br />
beqvemmeligt er at afskaffe». Den formelle utvidinga av<br />
syndeomgrepet må sjåast i samanheng med det, denne<br />
omfatta handlingar hos innbyggjarane som styresmakta<br />
ikkje ønskja, men som var lite konkrete og difor<br />
vanskeleg å forby. Når Sjusterneprestane, ei gruppe norske<br />
tidlegpietistar, skreiv bønneskriv til kongen i 1714 var det<br />
då òg denne typen synder dei tok opp, medan dei ikkje<br />
nemnte alvorlegare gjerningar som drap og incest med<br />
eit ord. Handlingane som vart lagt til i 1687 var typiske<br />
sånne som virka negativt inn på allmennsosiale forhold,<br />
og utvidinga ga prestane fullmakt til å tukta svært mange<br />
forhold som lova ikkje forbøy.<br />
Synd i forkynninga<br />
Om synd delvis var eit innarbeidd sosialt konsept, fekk<br />
dette dynamisk input via presten sine ord. Gjennom<br />
gjentakande kyrkjehandlingar vart det ikkje berre slått<br />
fast kva som var syndig framferd, kyrkjegjengarane fekk<br />
òg høyra kor gjennomførd syndige dei var, jamfør det<br />
ovanfornemnde bønekonseptet. Fleire av lovpåboda retta<br />
mot prestane gjekk då òg nett ut på at dei skulle åtvara mot<br />
syndige forhold. At folk faktisk trudde på og underkasta<br />
seg bodskapen var nærmast essensielt for ein vellukka<br />
kyrkjedisiplin, som elles måtte ha blitt førd med hardare<br />
fysisk makt enn det presten i verkelegheita rådde over.<br />
Syndige handlingar var i den dansk-norske ortodoksien,<br />
som var det rådande teologiske synet ved byrjinga av<br />
1700-talet, formidla som eit alvorleg kollektivt problem.<br />
Det heile var grunna i Paulus’ brev til efesarane 5,27 –<br />
om at ein måtte halda kyrkja «utan den minste flekk eller<br />
rynke». Tanken var at den som synda gjorde Gud vreid<br />
og drog straff over heile samfunnet. Krig, ulukker og uår<br />
vart difor formidla som direkte konsekvensar av slike<br />
handlingar. Dette synet vart utfordra av nye teologiske<br />
tendensar i løpet av hundreåret.<br />
Den pietistiske retninga av lutherdomen, som for alvor<br />
braut gjennom her til lands frå 1730-talet av, kom til å<br />
vektlegga den individuelle karakteren, til fordel for den<br />
dei kollektive syndetilstanden i ortodoksien. Samstundes<br />
vart fokuset på synd meir perifert i forkynninga i løpet<br />
av 1700-talet. Ikkje at fenomenet forsvann, men det vart<br />
sjeldnare berande bodskap. Det er sjølvsagd grovkutta,<br />
og kjem an på korleis ein delar inn perioden. At dei<br />
ulike teologiske retningane formidla synda på ulik måte<br />
gjorde òg den statskyrkjelege forkynninga av synda meir<br />
mangsidig. Kva syndefortolking ein møtte avhang difor i<br />
større grad av kva prest ein hadde.<br />
Nedbygginga og reorienteringa av synda samanfall delvis<br />
med ein lang fredsperiode, noko som bidrog til å gjera<br />
Adam og Eva jages ut av Edens hage av Gustave Dorè<br />
Kilde: Wikimedia Commons. (PD)<br />
Guds straff mindre aktuell. Ved ulike nasjonale katastrofar<br />
og militære trefningar kunne temaet motiverast igjen.<br />
Fullt ut rehabilitert i forkynninga vart ho likevel<br />
ikkje. Ved brannen på Christianborg i 1794 oppmoda<br />
bededagsplakaten til å leggja vekt på Guds straff mot<br />
synda, men i større grad enn ved tidlegare nasjonale<br />
markeringar vart Guds miskunn og nasjonal harmoni<br />
tematisert. 4<br />
Den teologiske forståinga av synda utvikla seg såleis mykje<br />
gjennom 1700-talet. Samstundes hadde kyrkja distinkte<br />
oppgåver knytt til handsaminga av synda i samfunnet.<br />
Gjennom straffhandlingar mot folk som hadde synda skulle<br />
kyrkja nemleg syta for at bodskapen frå predikantane ikkje<br />
berre vart tomt preik. Desse var klårt definerte i lovverket<br />
og ein del av prestane sine oppgåver som embetsmenn i<br />
det dansk-norske eineveldet.<br />
Tukt i lovverk<br />
Gjennom det som gjerne blir kalla kyrkjedisiplinen eller<br />
-tukta forfølgde kyrkja menneske som utretta lastefulle<br />
handlingar. Sentralt i kyrkjeordinansen frå 1537 var<br />
nektinga av nattverd for såkalla «åbenlyse Laster» som<br />
«fortørner kirken», jamfør definisjonen ovanfornemnd. 5<br />
Dei to første kyrkjeordinansane etter reformasjonen tok<br />
likevel først og fremst for seg korleis ein syndar kunne<br />
forlika seg med Gud og lokalsamfunnet. Det var viktig at<br />
syndaren ikkje «forvandle kirkens moderlige ris til en evig
Change language